UMBOÐSMAÐUR
BARNA
Velferðarnefnd Alþingis
Reykjavík, 24. apríl 2024
Efni: Umsögn um frumvarp til sóttvarnalaga. 867. mál.
Vísað er til erindis nefndasviðs Alþingis þar sem óskað var eftir umsögn umboðsmanns barna
vegna frumvarps til sóttvarnalaga, 867, mál. Frumvarpið var lagt fram á 152. löggjafarþingi en
náði ekki fram að ganga. Umboðsmaður barna skilaði umsögn um frumvarpið þann 1. júní
2022. Umboðsmaður barna setur nú í meginatriðum fram sömu athugasemdir og áður hafa
komið fram í áðurnefndri umsögn embættisins.
Í nóvember 2021 kynnti heilbrigðisráðuneytið til samráðs áform um heildarendurskoðun á
núgildandi sóttvarnarlögum í samráðsgátt stjórnvalda. Í upplýsingum ráðuneytisins kom fram
að áformað væri að gera breytingar á því hvernig opinberar sóttvarnaráðstafanir eru ákvarðaðar,
ekki síst á grundvelli fenginnar reynslu af Covid-19 heimsfaraldrinum.
Í umsögn umboðsmanns barna um áformin var sérstaklega áréttað að fengin reynsla hafi
sýnt að heimsfaraldurinn og ekki síst opinberar sóttvarnaráðstafanir, hafi haft veigamikil og
alvarleg áhrif á líðan, stöðu og réttindi barna í íslensku samfélagi. Því taldi umboðsmaður það
miður, að í áformum heilbrigðisráðuneytisins um fyrirhugaða lagasetningu, væri ekki minnst
sérstaklega börn né Barnasáttmálann sem ætti að koma til álita á sama hátt og
Mannréttindasáttmáli Evrópu. Í umsögn sinni áréttaði umboðsmaður að Ísland hafi undirritað,
fullgilt og lögfest Barnasáttmálann og hafi því skuldbundið sig til þess að grípa til allra
viðeigandi ráðstafana til að tryggja að réttindi þau sem þar er kveðið á um nái fram að ganga.
Þá brýndi umboðsmaður fyrir ráðuneytinu að frumvarp til laga, þar sem verið er að leggja til
verulega íþyngjandi aðgerðir sem varða börn, hagsmuni þeirra og réttindi, án þess að gerður sé
nokkur greinarmunur á börnum og fullorðnum, brjóti í bága við Barnasáttmálann. Því benti
umboðsmaður ráðuneytinu á nauðsyn þess að við gerð frumvarpsins verði fjallað um og hugað
að meginreglum Barnasáttmálans sem og ákvæðum sáttmálans um rétt barna til upplýsinga,
þátttöku og áhrifa, framkvæmd mats á áhrifum á börn og að ávallt skuli taka ákvarðanir sem
varða börn út frá því sem þeim er fyrir bestu.
Í frumvarpi þessu er vísað í umsögn umboðsmanns barna og tekið fram að um mikilvæga
umsögn hafi verið að ræða og talið rétt að umboðsmaður barna gefi ítarlegri umsögn um þau
atriði sem embættið hefur bent á. Í greinargerð með frumvarpinu kemur fram að ekki sé talið
ráðlegt að sérákvæði gildi um börn að því er varðar opinberar sóttvarnaraðgerðir, en á
grundvelli umsagnarinnar hafi þó verið talið rétt að gera breytingu á 16. gr. grein frumvarpsins
og vísa þar sérstaklega til hagsmuna barna.
Fagnar embættið því að í ákvæðinu sé tekið tillit til félagslegra og efnahagslegra hagsmuna
barna og að horft sé til bestu hagsmuna barna áður en teknar eru ákvarðanir um opinberar
sóttvarnaraðgerðir, svo sem að stöðva skipulagðar íþróttaæfingar og aðrar skipulagðar
tómstundir barna. Umboðsmaður barna telur engu að síður skorta á að þessi sjónarmið séu
einnig áréttuð sérstaklega í þeim ákvæðum sem mæla fyrir um heimildir til íþyngjandi
ráðstafana, svo sem í 28. gr., þar sem ráðherra er veitt heimild til þess að setja reglugerð um
opinberar sóttvarnarráðstafnir, svo sem um lokun skóla. Að mati umboðsmanns væri eðlilegt
að slík reglugerðarheimild væri háð þeim skilyrðum sem að framan eru rakin og að við slíkar
ráðstafanir sé ávallt framkvæmt mat á því sem börnum er fyrir bestu og hvort þörf er á
mótvægisaðgerðum til þess að draga úr neikvæðum áhrifum á réttindi barna.
Í umsögn umboðsmanns barna um fyrra frumvarp kom fram að það sé grundvallarsjónarmið
Barnasáttmálans að taka eigi sérstakt tillit til barna sem viðkvæms hóps sem samningurinn
tryggir ýmis grundvallarréttindi. Þá áréttaði umboðsmaður að tilkoma Barnasáttmálans hafi
fyrst og fremst byggst á því sjónarmiði að aðrir mannréttindasamningar og sáttmálar hafi ekki
gengið nógu langt í því að viðurkenna sérstöðu barna og tryggja þeim ýmis grundvallarréttindi
með hliðsjón af viðkvæmri stöðu þeirra. Þá setti umboðsmaður fram það mat sitt að frumvarp
til laga um sóttvarnir, sem veitir heimild til íþyngjandi ráðstafana, sem ljóst er að geta haft
veigamikil áhrif á börn brjóti augljóslega í bága við ákvæði sáttmálans, þar sem ekki er gerður
greinarmunur á börnum og fullorðnum og engin umfjöllun er um Barnasáttmálann, réttindi
barna, þarfir þeirra og hagsmuni. Með hliðsjón af því benti umboðsmaður barna á að auk
tilvísunar til hagsmuna barna, sé einnig nauðsynlegt að taka sérstaklega fram, að ákvarðanir og
aðgerðir sem frumvarpið gerir ráð fyrir og sem varða börn, eigi að byggja á því sem þeim er
fyrir bestu. Þá er að mati umboðsmanns barna einnig nauðsynlegt, að kveðið sé á um það í
frumvarpinu, að áður en ráðist er í sóttvarnaaðgerðir sem fyrirsjáanlegt er að hafi áhrif á börn,
eigi að framkvæma sérstakt mat á áhrifum þeirra á börn, en það á ekki síst við um takmarkanir
á skóla- og frístundastarfí.
Einnig áréttaði umboðsmaður barna að í kafla frumvarpsins þar sem fjallað er um samræmi
frumvarpsins við stjórnarskrá og alþjóðlegar skuldbindingar eru ýmis ákvæði
stjórnarskrárinnar sem og mannréttindasáttmála Evrópu talin upp. Í þeirri umfjöllun er hins
vegar ekki minnst á Barnasáttmálann, en að mati umboðsmanns barna er brýnt að bætt sé úr
því, með viðbót við þann kafla, með umfjöllun um þau ákvæði Barnasáttmálans sem
fyrirsjáanlegt er að reyni á við opinberar sóttvarnaráðstafanir.
Þá gerði umboðsmaður einnig athugasemdir við 18. gr. frumvarpsins þar sem kveðið er á
um upplýsingaskyldu stjórnvalda og ber sóttvarnayfirvöldum samkvæmt ákvæðinu að standa
fyrir eða stuðla að eins greinargóðri upplýsingagjöf til almennings og unnt er. Tók
umboðsmaður barna fram að barnaréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna hafi lagt ríka áherslu á að
heilsufarslegar upplýsingar og fræðsla um heilsutengd atriði séu aðgengilegar börnum og settar
fram á barnvænu máli þannig að börn á mismunandi aldurs- og þroskaskeiði skilji inntak þeirra.
Umboðsmaður áréttaði því nauðsyn þess að kveðið verði sérstaklega á um rétt barna til
upplýsinga við hæfi, um sóttvarnaaðgerðir sem snerta þau, í 18. gr. frumvarpsins og nefndi sem
dæmi um slíka upplýsingagjöf til barna samstarf sóttvarnalæknis og umboðsmanns barna um
vinnslu og framsetningu upplýsinga til barna um bólusetningar gegn Covid-19.
Með hliðsjón af öllu framangreindu vill umboðsmaður barna árétta, að tillögur
umboðsmanns um viðbætur við frumvarpið, byggja á fenginni reynslu síðustu ára, þar sem
umboðsmaður barna gerði athugasemdir við framkvæmd sóttvarnaaðgerða, sem ekki
samrýmdust ákvæðum Barnasáttmálans. Á því tímabili voru fjölmargar ákvarðanir teknar sem
varða börn og daglegt líf þeirra, án aðkomu þeirra, eða þeirra aðila sem hafa það hlutverk lögum
samkvæmt, að gæta hagsmuna þeirra og réttinda. Þá var misbrestur á því að börn hafi fengið
upplýsingar við hæfi.
Að öllu þessu virtu hvetur umboðsmaður barna til þess að frumvarpið verði endurskoðað
með framangreind sjónarmið um hagsmuni og réttindi barna í huga.
Virðingarfyllst,
Salvör Nordal, umboðsmaður barn