Microsoft Word - Umsögn um örorkulífeyrisfrumvarpið 864 mál
Alþingi við Austurvöll
Velferðarnefnd
Reykjavík, 16. apríl 2024
Efni: Umsögn til velferðarnefndar um frumvarp félags- og vinnumarkaðsráðherra um
breytingu á ýmsum lögum vegna endurskoðunar örorkulífeyriskerfis almannatrygginga (mál
864)
Stigamót áskilja sér rétt til að senda inn umsögn um tiltekið atriði (sjúkra- og
endurhæfingargreiðslur 3. gr.) í frumvarpi félags- og vinnumarkaðsráðherra um breytingu á
ýmsum lögum vegna endurskoðunar örorkulífeyriskerfis almannatrygginga án þess að taka
allt frumvarpið fyrir til umsagnar.
Í frumvarpinu eru lögð til næstu skref í endurskoðun örorkulífeyriskerfis almannatrygginga
og á fyrirkomulagi stuðningskerfis vegna heilsubrests og endurhæfmgar. Lagður er til nýr
greiðsluflokkur, sjúkra- og endurhæfingargreiðslur, og endurhæfingarlífeyrir fellur brott. Lagt
er til að örorkulífeyrir verði framvegis í breyttri mynd með því að sameina tvo greiðsluflokka
almannatrygginga og einn greiðsluflokk samkvæmt lögum um félagslega aðstoð. Sérstök
uppbót á lífeyri til framfærslu samkvæmt lögum um félagslega aðstoð og tekjutrygging
samkvæmt lögum um almannatryggingar falla brott. Lagður er til nýr greiðsluflokkur,
hlutaörorkulífeyrir, fyrir einstaklinga sem ekki hafa fulla getu til virkni á vinnumarkaði. Þá
verði tekið upp samþætt sérfræðimat í stað gildandi örorkumats. Virknistyrkur verði greiddur
hlutaörorkulífeyrisþegum meðan á atvinnuleit stendur. Breytingar eru lagðar til á fjárhæðum
greiðslna og á frítekjumörkum og komið verði á fót sameiginlegri þjónustugátt og teymum
þeirra tilgreindu fagaðila sem koma að málum einstaklinga.
Nýmæli sem snýr að okkar málaflokki eru þau að fólk gæti átt rétt til sjúkra- og
endurhæfingargreiðslna sem afleiðingu af skertri starfsgetu vegna meðal annars áfalla. Þarna
er því miður ekki sagt berum orðum í frumvarpi eða greinargerð að um geti verið að ræða
ofbeldi en það má túlka það sem svo. Betra væri að segja það skýrum orðum því það er
engum blöðum um það að fletta að brottfall af vinnumarkaði í kjölfar þess að vera fyrir
ofbeldi er staðreynd.
Í áfallasögu kvenna kemur fram að 40% kvenna hafa orðið fyrir líkamlegu og/eða
kynferðisofbeldi á lífsleiðinni, 32% hafa orðið fyrir kynferðislegri áreitni á vinnustað á
lífsleiðinni. Af þátttakendum í rannsókninni lýsa 14% einkenni áfallastreituröskunar.
Stígamót hafa verið starfandi síðan 1990 og allar götur síðan safnað upplýsingum um
afleiðingar kynferðisbrota á brotaþola. Á þessum 34 árum hafa um 11.000 einstaklingar sótt
ráðgjöf og stuðning til Stígamóta, í kringum 90% voru konur.
1
Afleiðingar ofbeldis eru sömu ár eftir ár; kvíði, skömm, léleg sjálfmynd, depurð, sektarkennd
og fleira en einnig sjálfskaðandi hegðun svo sem átröskun, fíknivandi, einangrun og svo
mætti áfram telja. Störf Stígamóta síðastliðna áratugi hafa snúist um að vinda ofanaf þessum
alvarlegu afleiðingum ofbeldis, berjast fyrir réttlæti til handa brotaþolum og sinna
forvarnarstarfi aðallega meðal ungs fólks til að reyna að koma í veg fyrir kynbundið og
kynferðislegt ofbeldi. Þau sem leita aðstoðar hjá Stígamótum lýsa ánægju með stuðninginn
svo vægt sé til orða tekið og sumt fólk talar hreinlega um lífgjöf.
Afleiðingar
kynferðisofbeldis
Tafla: Úr óbirtri ársskýrslu Stígamóta fyrir árið 2023
2
Til viðbótar við þessar „almennu“ afleiðingar af kynferðisbrotum ber að greina frá því að
samkvæmt rannsókn Stígamóta frá árinu 2022 meðal þeirra sem leituðu til Stígamóta og hafa
verið í vændi eru afleiðingarnar alvarlegri, sjálfsskaðinn meiri og erfiðara að vinda ofanaf
afleiðingunum. En það að aðstoða fólk útúr vændi með skilgreindri endurhæfingaráætlun með
fjárhagslegum stuðningi hefur lengi verið Stígamótum hugleikið.
Það sem við vitum er
sem sagt að gríðarlegur
fjöldi kvenna á Íslandi
verða fyrir ofbeldi,
afleiðingar þess eru svo
alvarlegar að þær geta
haft veruleg áhrif á
starfsgetu á
vinnumarkaði. Að auki
er vinnumarkaðurinn
stundum sjálfur
vettvangur ofbeldis og
skorts á öryggi.
Tafla: Úr rannsókn Önnu Þóru Kristinsdóttur, sálfræðingi og ráðgjafa á Stígamótum úr
tölfræðigögnum Stígamóta 2022: Hefur vændi áhrif á líðan brotaþola þess?
Það er kominn tími til að viðurkenna þessar staðreyndir í endurskoðun á
almannatryggingakerfinu okkar og með þessu frumvarpi er stigið skref í þá átt þó almennt sé
talað um áföll en ekki ofbeldi.
Að sama skapi er nauðsynlegt að skilgreina aðstoð sem ber árangur sem viðurkenndan hluta
af meðferð einstaklinga en sú hugmyndafræði sem Stígamót vinna samkvæmt hefur reynst
vel um heim allan til að vinna úr afleiðingum ofbeldis. Sú nálgun felur í sér að valdefla
brotaþola, líta ekki á fólk sem varnarlaus fórnarlömb eða sjúklinga, heldur einstaklinga sem
hafa lifað af ógnandi ofbeldi og búa þess vegna yfir miklum styrk. Jafnframt er litið svo á að
viðbrögð einstaklinga við kynferðisofbeldi og afleiðingar þess á líf þeirra séu eðlileg
viðbrögð við óeðlilegum aðstæðum. Áherslan í þjónustunni við brotaþola er að gera
einstaklinga meðvitaða um eigin styrk, aðstoða þá við að nota hann til að breyta eigin lífi og
að sjá ofbeldið í félagslegu samhengi en ekki sem persónulega vankanta.
Það er ósk Stígamóta og tillaga að við endurskoðun á lífeyristryggingakerfinu verði
tekið mið af þeirri þekkingu sem við búum yfir samfélagslega; að helsta ógn við heilsu
og starfsþrek kvenna er kynbundið og kynferðislegt ofbeldi, afleiðingar þess og
öryggisógnin sem felst í hótun um slíkt. Brotaþolar vændis eru sérstaklega útsettir og
þurfa sérstök endurhæfingarúrræði. Tryggja þarf að fólk sem er að vinna sig útúr
afleiðingum ofbeldis fái til þess fjárhagslegan stuðning í formi sjúkra- og
3
endurhæfingargreiðslna og viðurkenndur sé stuðningur Stígamóta og annarra samtaka
fyrir brotaþola sem hluti af endurhæfingaráætlun viðkomandi. Kynbundið ofbeldi er
samfélagslegt vandamál og okkar samfélagslegu úrræði þurfa að taka mið af því.
Að lokum taka Stígamót undir áhyggjur Mannréttindaskrifstofu Íslands en í umsögn við
frumvarpið frá skrifstofunni segir:
Loks hvetur MRSÍ til að litið verði til stöðu fatlaðra kvenna en í frumvarpinu er ekki gerð
breyting á því fyrirkomulagi að fjármagnstekjum skuli skipta til helminga á milli hjóna við
útreikning greiðslna, óháð því hvort hjónanna sé eigandi þeirra eigna sem mynda tekjurnar
eða hvort um séreign eða hjúskapareign sé að ræða. ÖBÍ bendir réttilega á að framangreint er
frávik frá því að ekki skuli horfa til tekna maka við ákvörðun réttinda greiðsluþega og að
þetta valdi verulegu valdaójafnvægi á milli greiðsluþega og maka hans sem hafi
fjárhagstekjurnar og dragi úr sjálfstæði hans. Í sinni verstu mynd leiði þetta til þess að
einstaklingi í ofbeldissambandi sé ókleift að yfirgefa það vegna fjárhagslegs ójafnvægis.
Framangreint fyrirkomulag samræmist ekki Samningi Sameinuðu þjóðanna um réttindi
fatlaðs fólks (SRFF), sér í lagi meginreglunni um virðingu fyrir sjálfstæði einstaklinga, sbr. 3.
gr. hans og þeim jafnréttisgildum sem hann hvílir á enda ljóst að reglan komi mun verr niður
á konum en körlum. SRFF viðurkennir þann veruleika að fatlaðar konur eiga í mun meiri
hættu á að verða fyrir ofbeldi innan heimilisins og skyldar aðildarríkin til þess að grípa til
aðgerða til að vernda fatlað fólk gegn ofbeldi innan heimilis, sbr. 1. mgr. 16. gr. samningsins.
Virðingarfyllst fyrir hönd Stígamóta,
Drífa Snædal, talskona
4