Umsögn VJÞ Frv um Náttúruverndar og minjastofnun 170424.docx
Vatnajökulsþjóðgarður
Alþingi - umhverfis- og samgöngunefnd
Austurstræti 8-10
150 Reykjavík
Höfn í Hornafirði, 17. apríl 2024
Efni: Umsögn um 831. mál, 154. löggjafarþing: Náttúruverndar- og minjastofnun
Vísað er til erindis dags. 25. mars 2024. Vatnajökulsþjóðgarður þakkar fyrir að vera boðið
tækifæri til að koma að sínum sjónarmiðum í málinu og eru forsvarsmenn reiðubúnir að
koma á fund nefndarinnar ef þess verður óskað.
Skipan stjórnar
Einn helsti styrkur Vatnajökulsþjóðgarðs í dag er stjórnkerfi hans og virk þátttaka stjórnar
og svæðisráða í allri stefnumótun og ákvarðanatöku. Þannig næst samtal ólíkra sjónarmiða
á breiðum grundvelli um málefni þjóðgarðsins, sem í dag nær til 15% landsins. Síðustu
misseri hefur áhersla verið lögð á bætta starfshætti innan stjórnar og svæðisráða sem
óhætt er að fullyrða að hafi bætt gæði ákvarðanatöku og stuðlað að meiri sátt og ánægju
með þátttökumiðað stjórnfyrirkomulag. Almennt hefur núverandi samsetning stjórnar og
svæðisráða virkað vel og tryggt gott jafnvægi milli sjónarmiða og faglegrar þekkingar á
viðfangsefnum og markmiðum þjóðgarðsins. Í frumvarpinu er lögð til breyting á
samsetningu svæðisstjórnar Vatnajökulsþjóðgarðs sem gæti raskað ofangreindu jafnvægi.
• Í fyrsta lagi er lögð til breyting á fjölda fulltrúa í stjórn úr sjö í fimm, þ.e. að einungis
einn fulltrúi sé skipaður af ráðherra án tilnefningar í stað tveggja áður, en aðrir fulltrúar
komi úr röðum sveitarstjórna. Fulltrúar sveitarfélaganna færu þannig úr því að vera
fjórir af sjö í það að vera fjórir af fimm stjórnarmönnum. Miðað við verkefni
svæðisstjórnar og mikilvægi ólíkra sjónarhorna í umræðunni, getur svo hátt hlutfall
sveitarfélaga innan ríkisstofnunar verið óheppilegt.
• Í núgildandi lögum um Vatnajökulsþjóðgarð er í öðru lagi gert ráð fyrir að annar af
fulltrúum sem ráðherra skipar án tilnefningar hafi fagþekkingu á verksviði þjóðgarða.
Slíkur áskilnaður er ekki í 6. gr. frumvarpsins, sbr. c. lið 4. tölul. Æskilegt er að þessi
áskilnaður verði áfram í lögum til að tryggja fagþekkingu innan stjórnar.
• Í þriðja lagi er í frumvarpinu gert ráð fyrir að fulltrúi umhverfisverndarsamtaka verði
áheyrnarfulltrúi í stjórn í stað þess að vera fullgildur stjórnarmaður. Þar sem vernd
náttúru (og minja) er sá grundvöllur sem öll önnur markmið þjóðgarðsins byggja á, sbr.
2. gr. laga um Vatnajökulsþjóðgarð, þarf sá þáttur að hafa fullnægjandi rödd innan
stjórnar þjóðgarðsins, með atkvæðisrétti. Svipaðan tilgang hefur áskilnaður um
fagþekkingu sem áður hefur verið nefndur.
Núverandi fyrirkomulag hefur virkað vel og tryggt gott jafnvægi sjónarmiða og fagþekkingu
í umræðu og ákvarðanatöku. Óþarfi er að hætta þeirri sátt sem nú ríkir um samsetningu
stjórnar með breytingum hvað þetta varðar og leggur undirrituð því til að svæðistjórn
Vatnajökulsþjóðgarðs verði Í frumvarpinu skipuð með sama hætti og stjórn
Vatnajökulsþjóðgarðs samkvæmt gildandi lögum.
Svigrúm til sameiningar
Tryggja þarf að ný stofnun hafi fullnægjandi fjármagn til að takast á við lögbundin verkefni.
Vatnajökulsþjóðgarður vekur athygli á að ekki hefur farið fram nein greining á nauðsynlegu
umfangi nýrrar Náttúruverndar- og minjastofnunar miðað við lögbundin verkefni hennar. Þá
hefur ekki farið fram samræming löggjafar sem stofnuninni er ætlað að vinna eftir. Ekki er
því hægt að gefa sér að sameining leiði til aukinnar hagræðingar eða bættrar skilvirkni án
viðbótarfjármagns. Hafi hingað til skort fjármagn til viðfangsefna þessara fjögurra stofnana
má allt eins gera ráð fyrir að ný stofnun verði í sömu stöðu.
Fari svo að frumvarpið nái ekki fram að ganga á vorþingi leggur Vatnajökulsþjóðgarður til
að gildistöku laganna verði frestað miðað við það sem gert er ráð fyrir í frumvarpinu. Miðað
við reynslu annarra ríkisstofnana sem hafa gengið í gegnum sameiningu, er æskilegt að
gera ráð fyrir að lágmarki einu ári til undirbúnings nýrrar stofnunar og gildistöku laganna
frá samþykkt frumvarpsins á Alþingi. Vatnajökulsþjóðgarður leggur áherslu á að áform um
sameiningu stofnana og undirbúningur nýrrar stofnunar fela í sér margskonar áskoranir í
starfi þeirra stofnana sem málið varðar. Mjög mikilvægt er að halda óvissu gagnvart
starfsfólki í lágmarki og gefa góðan tíma til undirbúnings breytinga.
Almennt um ávinning af sameiningu
Vatnajökulsþjóðgarður telur margvíslegan ávinning geta leitt af sameiningu þeirra þriggja
opinberu stofnana sem fara með málefni náttúruverndar hér á landi, þ.e. hluta
Umhverfisstofnunar, Vatnajökulsþjóðgarðs og þjóðgarðsins á Þingvöllum. Nú þegar eiga
þessar stofnanir í miklu samstarfi og Umhverfisstofnun og Vatnajökulsþjóðgarður deila víða
húsnæði, aðstöðu og starfskröftum. Jákvætt er að færa umsjón allra náttúruverndarsvæða
undir eina stofnun enda fylgir margvíslegt óhagræði núverandi fyrirkomulagi.
Vatnajökulsþjóðgarður bendir hins vegar á að óvissa er um það hvaða ávinningur getur
orðið af sameiningum á sviði stoðþjónustu þar sem ekki virðist gert ráð fyrir auknu fjármagni
til þess þáttar hjá nýrri stofnun þó allar líkur séu á að slíkt þurfi miðað við núverandi stöðu
þeirra mála hjá stofnununum fjórum.
Tækifæri felast einnig í sameiningu framangreindra stofnana sem fara með málefni
náttúruverndar og Minjastofnunar, þó að þær tengist ólíkum fagsviðum. Á það sérstaklega
við um þann hluta starfseminnar sem snýr að verndun menningarminja á friðlýstum
svæðum, miðlun og fræðslu og á sviði stoðþjónustu, rekstrar og stjórnsýslu. Vernd
menningarminja er eitt af markmiðum Vatnajökulsþjóðgarðs, sbr. 2. gr. laga nr. 60/2007
um Vatnajökulsþjóðgarð, og er sá þáttur fyrirferðarmikill á mörgum svæðum, bæði hvað
varðar verndun en einnig í fræðslustarfi.
Nú þegar er gott samstarf milli Vatnajökulsþjóðgarðs og Minjastofnunar sem vonir standa
til að unnt verði að auka enn frekar. Til að vel takist til við sameiningu stofnana þarf hins
vegar að ríkja nokkuð góð sátt um verkefnið og gagnsemi þess. Þó að ávinningur geti verið
af sameiningu stofnana á sviði náttúruverndar annars vegar og minjaverndar hins vegar
má ná ýmsum árangri fram með annars konar samstarfi. Vatnajökulsþjóðgarður mælir með
að farið verði vandlega yfir þau sjónarmið sem fram hafa komið varðandi kosti og galla
þessa hluta sameiningaráformanna og að tekin verði ákvörðun í sem mestri sátt við þá
sem best þekkja til málefna minjaverndar.
Umsögn þessi er rituð af framkvæmdastjóra fyrir hönd þjóðgarðsins. Hún endurspeglar ekki
sjónarmið einstakra fulltrúa sem eiga sæti í stjórn og svæðisráðum.
Ingibjörg Halldórsdóttir
framkvæmdastjóri Vatnajökulsþjóðgarðs