AMNESTY
IHTERHATIONAL
Allsherjar- og menntamálanefnd
Austurstræti 8-10
101 ReykjavÍk
ReykjavÍk, 7. mars 2024
Efni: Umsögn Íslandsdeildar Amnesty International um frumvarp til laga um breytingu á
lögreglulögum, nr. 90/1996, með síðari breytingum (afbrotavarnir og vopnaburður)
Íslandsdeild Amnesty International vísar til umsagnarbeiðni frá nefndasviði Alþingis vegna frumvarps til
laga um breytingu á lögreglulögum, nr. 90/1996, með síðari breytingum (afbrotavarnir, vopnaburður og
eftirlit með lögreglu) sem barst deildinni hinn 23. febrúar sl. Deildin skilaði inn umsögn um sambærilegt
frumvarp sem lagt var fyrir þingið á seinasta löggjafarþingi með ábendingum sem hún ítrekar nú.
Íslandsdeild Amnesty International hvetur stjórnvöld til að gæta þess að notkun stafrænnar tækni til að
hafa eftirlit með einstaklingum og íbúum sé í samræmi við alþjóðalög um mannréttindi. Tæknin getur og
ætti að gegna mikilvægu hlutverki í aðgerðum ríkja til að bjarga mannslífum og hlúa að öryggi borgara.
Auknar heimildir ríkisins til eftirlits getur þó ógnað friðhelgi einkalífs, tjáningarfrelsi og félagafrelsi á þann
hátt að það getur brotið á mannréttindum og rýrt traust til yfirvalda og þannig jafnvel grafið undan
áhrifum viðbragða af hálfu yfirvalda er varða öryggi almennings. Slíkar ráðstafanir hafa einnig í för með
sér hættu á mismunun og geta skaðað jaðarsetta hópa umfram aðra hópa.
Þó að við lifum á ógnvekjandi tímum, þá eiga lög um mannréttindi alltaf við. Reyndar er það svo að
mannréttindakerfið er hannað í því augnamiði að tryggja til jafns mismunandi réttindi til verndar
einstaklingum og samfélögum. Ríki geta ekki litið framhjá réttindum eins og friðhelgi einkalífs og
tjáningarfrelsinu í nafni afbrotavarna. Þvert á móti, verndun mannréttinda stuðlar einnig að öryggi
almennings. Nú meira en nokkru sinni fyrr verða stjórnvöld að gæta þess til hins ítrasta að allar
takmarkanir á þessum réttindum séu í samræmi við viðurkennda og rótgróna vernd mannréttinda.
Amnesty International bendir á að ekki skuli veita löggæslu heimildir fyrir auknu eftirliti nema að
eftirfarandi skilyrði séu uppfyllt:
1. Eftirlitsráðstafanir sem gripið er til verða að vera löglegar, nauðsynlegar og hóflegar. Fyrir þeim skal
vera heimild í lögum og skulu þær vera samkvæmar lögmætum markmiðum. Ráðstafanir sem löggæslan
grípur til verða að vera gagnsæjar svo hægt sé að grandskoða þær og, ef tilefni er til, breyta, afturkalla
eða snúa ákvörðunum við. Afbrotavarnir mega ekki þjóna sem afsökun fyrir handahófskenndu eftirliti
með fjöldanum.
2. Ef stjórnvöld ákveða að útvÍkka eftirlits- og vöktunarheimildir sÍnar verða slíkar heimildir að vera
tímabundnar og aðeins standa yfir eins lengi og nauðsyn krefur. Afbrotavarnir mega ekki þjóna sem
afsökun fyrir ótímabundnu fjöldaeftirliti.
3. Ríki verða að tryggja að gagnaöflun, varðveisla og uppsöfnun persónuupplýsinga, séu aðeins notaðar í
lögmætum tilgangi. Gögnum sem er aflað, eru varðveitt og samtengd í tilgangi afbrotavarna eða snúa
ákvörðunum við. Afbrotavarnir mega ekki þjóna sem afsökun fyrir handahófskenndu eftirliti með
fjöldanum.
4. Ríkisstjórnir skulu kappkosta að vernda gögn fólks, þar með talið að tryggja að öryggi
persónuupplýsinga hvers og eins sé gætt, sem og að öryggi hvers konar tækja, forrita, nets eða þjónustu
sem fela í sér í söfnun, sendingu, vinnslu og geymslu gagna sé tryggt. Allar fullyrðingar um að gögn séu
nafnlaus verða að vera byggðar á áreiðanlegum heimildum og studdar með nægilegum upplýsingum um
hvernig þau hafa verið gerð nafnlaus. Afbrotavarnir mega ekki þjóna sem réttlæting á skertu stafrænu
öryggi fólks.
5. Hvers konar notkun á stafrænni eftirlitstækni verður að fela í sér umræðu um að slík tæki geti
auðveldað mismunun og falið í sér önnur brot á réttindum minnihlutahópa, fólki sem býr við fátækt og
öðrum jaðarhópum, þar sem þarfir og raunveruleiki þessara hópa endurspeglast ekki endilega í stórum
gagnagrunnsupplýsingum. Hætta er á að afbrotavarnir auki enn á bilið milli ólíkra hópa samfélagsins,
þeirra sem njóta fullra réttinda og hinna sem gera það síður.
6. Samningar stjórnvalda um samnýtingu gagna við einka- eða opinbera aðila verða að vera lögmætir og
opinberir svo hægt sé að meta áhrif þeirra á friðhelgi einkalífs og mannréttindi. Samningarnir skulu vera
skriflegir, með sólarlagsákvæði, gerðir undir opinberu eftirliti og innihalda aðrar varúðarráðstafanir.
Afbrotavarnir mega ekki þjóna sem afsökun til að fela fyrir almenningi hvaða upplýsingum er safnað af
stjórnvöldum og deilt með þriðja aðila.
7. Öll viðbrögð verða að fela í sér öryggisráðstafanir þannig að ábyrgð sé tryggð og að komið sé í veg fyrir
misbeitingu. Einstaklingar skulu eiga tækifæri á að vita um og hafa skoðun á viðbrögðum vegna
afbrotavarna sem fela í sér öflun, varðveislu og notkun gagna. Einstaklingar sem hafa verið undir eftirliti
verða einnig að hafa aðgang að raunhæfum úrræðum til að leita réttar síns.
Í frumvarpinu felast miklar skerðingar á friðhelgi einkalífs, lögreglu eru veittar víðtækar heimildir til að
fylgjast með einstaklingum sem ekki eru grunaðir um afbrot og lagt er til að sjálfstæð stjórnsýslunefnd
hafi eftirlit með aðgerðum lögreglu. Þrátt fyrir að tillagðar heimildir hafi það að markmiði að koma í veg
fyrir glæpi er hættan á misnotkun svo víðtækra rannsóknarheimilda sem hér um ræðir mikil. Einungis er
hægt að réttlæta víðtækar skerðingar á friðhelgi einkalífs og réttindum einstaklinga ef þær eru
lögbundnar, lögmætar og nauðsynlegar. Tryggja þarf einstaklingum fullnægjandi vernd gegn
handahófskenndu eftirliti, geðþóttaákvörðunum og misnotkun.
Íslandsdeild Amnesty International telur aðfinnsluvert að tillagðar eftirlitsheimildir séu ekki háðar leyfi
eða eftirliti nægjanlega sjálfstæðrar og hlutalausrar einingar, óháðri framkvæmdavaldinu. Hætt er við að
verndarráðstafanir til að tryggja vernd einstaklinga gegn misbeitingu eftirlitsvalds verði ekki fullnægjandi
ef eftirlitið heyrir undir sjálft framkvæmdavaldið.
Íslandsdeild Amnesty International minnir á að Íslenskum stjórnvöldum ber að tryggja að lög séu Í
samræmi við alþjóðlega mannréttindasamninga, svo sem mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna,
og Mannréttindasáttmála Evrópu.
Íslandsdeild Amnesty International ítrekar mikilvægi þess að ýtrustu varfærni sé gætt við lögfestingu á
ákvæðum er fela í sér skerðingu á friðhelgi einkalífs og hvetur löggjafann til að hafa ofangreindar
ábendingar í huga.
Virðingarfyllst
Anna Lúðvíksdóttir
Framkvæmdastjóri Íslandsdeildar Amnesty International