Umsögn um tillögu til þingsályktunar um fjármögnun
varðveislu, björgunar og endurgerðar skipa- og
bátaarfsins árið 20024
Samband íslenskra sjóminja styður heils hugar fyrirliggjandi tillögu. Undirritaður
er formaður sambandsins og hér fylgja nýlegar vangaveltur mínar um stöðu
bátavarðveislunnar í landinu, hvað samband okkar hefur gert og hvað vantar.
Aðilar að Sambandi íslenskra sjóminjasafna, eru aðallega söfn en einnig setur og
sýningar. Þeir hafa verið mjög virkir á sviði sjóminjavörslu undanfarna áratugi.
Sambandið sjálft hefur síðan verið umræðuvettvangur milli þeirra og haft forgöngu
um skráningu fornbáta á Íslandi. Hún er meðal þess sem skiptir mestu máli. Með
skráningu kemur fram hver staðan er, hvaða bátar eru eftir til að varðveita eða
farga. Á grundvelli þess getum við metið bátana hvern fyrir sig, hverja þeirra er
bráðnauðsynlegt að varðveita o.s.frv.
En skráningin ein er lítils virði ef henni er ekki fylgt eftir. Við þurfum einnig
aðila sem stunda handverkið við smíði, gera við og viðhalda bátunum. Og menn sem
kunna að róa þeim og sigla. Einnig þarf stjórnsýslulegt utanumhald um fornbáta á
borð við það sem tíðkast í öðrum löndum og sem Minjastofnun Íslands annast fyrir
hús og fornleifar. Því til viðbótar þarf stétt fræðinga sem sérhæfir sig í
fornbátavernd hliðstæða fornleifafræðingum sem sinna jarðfundnum minjum. Að
lokum vantar fé til fornbátavarðveislu. Á Íslandi er ekki til bátafriðunarsjóður. Nú
er hægt að sækja um styrki í fornminjasjóð. Framlög í hann eru hins vegar allt of lág
til að sinna þeim verkefnum sem fyrir liggja.
1
Húsafriðun
Fróðlegt er að bera bátavarðveisluna við húsafriðunina. Eins og flestir vita er
húsafriðun komin mun lengra á veg heldur en bátafriðunin hérlendis. Til húsa er
veitt gjarnan hundrað sinnum hærri fjárhæð en til báta og skipa. En húsafriðunin
komst ekki á sjálfkrafa eða á stuttum tíma. Stofnuð voru félög í þágu málefnisins,
farnar kröfugöngur, gefin út blöð og bækur o.s.frv. Málstaðnum kom líka mjög að
gagni í upphafi að skráning gamalla húsa hófst. Fyrsta skráningin á gömlum húsum
í Reykjavík fór fram í tenglslum við aðalskipulag fyrir borgina á sjöunda áratugnum
og var hún gerð á árunum 1967-1970. Í hinu nýja aðalskipulagi var meðal annars
gert ráð fyrir að öll timburhús í miðbæ Reykjavíkur og norðan Grettisgötu væru
rifin. Rökin fyrir því voru þau m.a. að steinsteypuöld væri jú löngu gengin í garð og
einkabílisminn sömuleiðis. Tveimur mönnum var falið að skrá timburhúsin, sem til
stóð að rífa eða fjarlægja, svo að sæmilegar heimildir mundu varðveitast um þau.
Einnig skyldu skrásetjararnir leggja mat á ástand húsanna og sögulegt gildi. Fjöldi
þessara húsa var 269 og var talið að flest þeirra eða öll væru í svo lélegu ástandi að
ekki væri um annað að ræða en rífa þau. Niðurstaða tvímenninganna var hins vegar
að rúmlega helming húsanna, 150 talsins, bæri að varðveita á staðnum, 17 mætti
setja á safn. Um 100 hús mætti rífa, þó skyldu þau áður mæld upp og ljósmynduð.
Um þetta leyti, í byrjun áttunda áratugarins, fór stuðningur við húsafriðun mjög
vaxandi. Það hafði í för með sér að tillögur tvímenninganna voru samþykktar að
miklu leyti, þótt það hefði mátt vera í enn meiri mæli.
Fornbátaskráin
Samband íslenskra sjóminjasafna ákvað árið 2016 að láta semja fornbátaskrána
fyrir allt landið sem út kom 2019 á netinu, 830 blaðsíður. Fyrir þann tíma tíma
höfðu verið gerðar bátaskrár fyrir nokkur söfn og einnig höfðu Þjóðminjasafnið og
Stofnun Vilhjálms Einarssonar sinnt skráningu báta. Þessum skrám var steypt
saman og aukið verulega við þær. Hin nýja fornbátaskrá var fjölfölduð í tuttugu
eintökum og er ennfremur hýst á netinu hjá Þjóðminjasafninu. Hún er öllum opin og
til að finna hana dugir að slá inn orðið „fornbátaskrá“ í leitarvél.
2
Höfundar að skránni voru aðallega tveir, ég, sem var safnvörður á
Borgarsögusafni, og Ágúst Georgsson, sem þá starfaði hjá Þjóðminjasafninu. Áður
en verkið hófst kynntum við okkur vel sambærilegar skrár í Noregi og Danmörku.
Niðurstaðan var að skrá 27 atriði um hvern bát og voru þau skilgreind nokkuð
ítarlega. Einnig skyldu bátarnir Ijósmyndaðir og mældir upp ef ekki væru til mál á
þeim fyrir. Í skránni eru 190 bátar, flestir í eigu safna og annarra opinberra aðila.
Nær allir eru frá því fyrir 1950, sem merkir að þeir eru skilgreindir sem fornbátar
samkvæmt lögum frá árinu 2012.
Skráningu er ekki að fullu lokið, verið er að gera betri skil bátum í einkaeigu sem
eru eldri en 1950 og er vonast til að vinna við það Ijúki næsta ári, 2025. Einnig þarf í
raun að gera bátaskrá fyrir árin 1950-1970 því að lífaldur báta er sjaldan meira en
50 ár.
Fornbátaskránni var ekki síst ætlað að gefa yfirlit yfir stöðu bátaverndar í
landinu eins og fyrr greinir. Lögð er áhersla á gildi einstakra báta en einnig að fá
yfirsýn yfir hvað til er í landinu og draga fram sérstöðu bátanna sem hluta af heild.
Með þessu er skránni ætlað að stuðla að bættri bátavernd og auðvelda alla vinnu við
ákvarðatökur um hvaða báta æskilegt sé að varðveita og hverja ekki. Það getur átt
við um nýfengna báta á söfnum, báta sem ekki hafa hlotið formlega viðurkenningu
sem safngripir og báta sem til stendur að farga.
Ennfremur er skránni ætlað er að gera bátaarfinn sýnilegri en nú er í þeirri von
að auka skilning stjórnvalda og almennings á gildi hans. Skráin komi þannig að
gagni t.a.m. við styrkumsóknir. Ennfremur muni aðgengi almennings að
upplýsingum um þennan hluta menningararfsins aukast og frekari
rannsóknarvinna verði auðveldari.
Þrátt fyrir að skráningunni sé ekki lokið er ljóst að hún hefur nú þegar haft
talsverð áhrif til góðs. Eigendur bátanna hafa til að mynda gjarnan gert átak við
varðveislu og viðhald þeirra.
3
Bátavarðveisla með hægan meðbyr
Bátavarðveisla á Íslandi er áratugum á eftir húsafriðuninni og í rauninni er hún
enn í uppnámi og ekki fyrirsjáanlegt hvenær hún verður viðunandi. Það hefur ekki
síst komið fram í lágum fjárstyrkjum til báta og að lengst af voru einungis árabátar
varðveittir. Þeir voru vissulega elsti hluti flotans en einnig minnstir og auðveldast
var að varðveita þá. Almennt er staðan varðandi árabátana, þ.e. opinna
súðbyrðinga, nokkuð góð. Þó er ljóst að orðið hefur tjón sem ekki verður bætt. Til að
mynda eiga Vestmannaeyingar, stærsta verstöð landsins um aldir, engan
vertíðarbát frá árabátatímanum. Sömu sögu er að segja af heilum landsfjórðungi,
Austfjörðum. Ennfremur er mjög lítið eða ekkert til af sumun gerðum árabáta, til að
mynda bátum með færeysku lagi og svonefndum Lofotenbátum. Auk þess er vitað
um árabáta sem hafa ótvírætt varðveislugildi en liggja undir skemmdum.
Þegar kemur að stærri bátum, sér í lagi þilskipum, er staðan allt önnur og verri.
Til að mynda voru fallegu timburhúsin, sem búið er að friða í Reykjavík, byggð
upphaflega fyrir hagnað af skútuútgerð sem stóð yfir á árunum 1870-1910. En engin
skúta hefur varðveist nema Sigurfari á Akranesi sem er í afleitu ástandi.
Plankabyggðum vélbátum 20. aldar, sem voru fjölmargir og færðu meirihluta
bolfiskaflans að landi, fækkar nú hratt. Til skamms tíma stefndi í að þeir hyrfu
alveg eða þar til hvalaskoðunarfyrirtækin tóku að nota þá. Þá er vel þekkt að enginn
síðutogari er til lengur en þeir skiptu tugum hverju sinni.
Erlend fyrirmynd
Á Íslandi hafa opinber minjasöfn fengið það hlutverk að varðveita fornbáta og
flestir bátarnir í fornbátaskránni eru í eigu þeirra. En í nágrannalöndunum er
algengt að einstaklingar og félagasamtök eigi fornbáta og leggi til sjálfboðaliðsvinnu
og jafnvel fjármuni í því skyni halda fleytum sínum á sjó og í góðu standi. Til þess
eru þeir hvattir af opinberum aðilum sem greiða fyrir efniskostnað og fleira. Afar
gagnlegt væri ef fyrirkomulag af því tagi kæmist á hérlendis í auknum mæli.
4