Umsögn Landssamtaka landeigenda á
r
Islandi, til Alþingis, um frumvarp til laga
um breytingu á ýmsum lögum er varða eignarráð og nýtingu fasteigna (lög
um eignarrétt og afnotarétt fasteigna nr. 19/1966; þinglýsingalög nr. 39/1978; lög um skráningu
og mat fasteigna nr. 6/2001; og jarðalög nr. 81 /2004 ..)
ALMENNT
Í 72. gr stjómarskrárinnar segir orðrétt:
72. gr.
[Eignarrétturinn er friðhelgur. Engan má skylda til að láta af hendi eign sína nema almenningsþörf
krefji. Þarf til þess lagafyrirmæli og komi fullt verð fyrir.
Með lögum má takmarka rétt erlendra aðila til að eiga fasteignaréttindi eða hlut í atvinnufyrirtæki
hér á landi.] 1
Landssamtökin telja þær breytingar sem lagðar eru til á þessum lagabálkum og
er ætlað að takmarka rétt erlendra aðilja til að eiga hér fasteignaréttindi eigi fullan
rétt á sér og að í frumvvarpinu sé að þessu leyti verið að leggja til almennar
breytingar sem leggja að vísu hömlur á ráðstöfun eignarlanda, sem séu þó ekki
það miklar að gangi í berhögg við ofangreint stjórnarskrárákvæði enda er í 2. mgr
þess beinlínis gert ráð fyrir að löggjafanum sé heimilt að takmarka rétt erlendra
aðilja til þess að eiga hér fasteignaréttindi.
Breytingar á jarðalögum.
Öðru máli gegnir um þau ákvæði frumvarpsins um breytingar á jarðalögunum sem
ætlað er að setja aðilaskipti að jarðeignum í langt, umsvifamikið og flókið
umsóknarferli. Landeigendur sem eiga hlut í fleiri en einni jörð og/eða landsvæði
að tiltekinni stærð, geti einungis fengið að selja jarðeignir sínar ef stjórnvöldum
er það þóknanlegt og þá eftir að landeigandinn er búinn að leggja fram margvísleg
og ítarleg gögn og stjórnvaldið er þá að öllum líkindum búið að hafa málið til
skoðunar í langan tíma. Þessum tillögum er ætlað að taka til allra og alls lands í
einkaeigu sem fellur innan skilgreindra stærðarmarka og eru af allt öðrum meiði
heldur en tillögurnar til breytinga á lögunum num eignarrétt og afnotarétt
fasteigna og snúa að eignarhaldi erlendra aðilja. Miðað við reynslu af
afgreiðslutíma mála í stjórnkerfinu er við því að búast að svör dragist mjög á
langinn og að svör fáist ekki fyrr en eftir marga mánuði frá því að erindið barst
ráðuneytinu. Hugmyndir frumvarpsins eru af pólitískum toga. Þeim er beinlínis
beint gegn einkaeignarréttinum og fela í sér stórkostlegt og ólögmætt inngrip í
eignarrétt landeigenda. Fari svo illa að hugmyndir af þessu tagi verði að lögum,
telja telja Landssamtökin óhjákvæmilegt að setja inn í lögin, ákvæði þar sem
kveðið yrði á um það að ef svar er ekki komið frá ráðuneytinu innan tiltekins tíma
þá teljist erindi þeirra, þar sem beiðst er leyfis til sölu á landinu, vera samþykkt.
Öllum sem við hafa fengist, er ljóst að algengara er en ekki, að afgreiðsla mála
dragist hjá stjórnvöldum, sérstaklega ef um er að ræða flóknari úrlausnarefni. Það
er engum vafa undirorpið að dráttur á afgreiðslu mála veldur hagsmunaaðilum í
lang flestum tilvikum gríðarlegu tjóni, sem þeim er ekki bætt með nokkrum hætti.
Vegna þessa telja landssamtökin óhjákvæmilegt að Alþingi leiti umsagnar
Umboðsmanns alþingis um það hvað mænta megi að afgreiðsla beiðna vegna
leyfaferla þeirra sem frumvarpið er að leggja til, muni taka langan tíma í raun og
veru þ.e ef þessar tillögur verði að lögum.
Landssamtökin telja það engum vafa undirorpið að ákvæði frumvarpsins um
þungt leyfaferli og afskipti af frjálsri ráðstöfun landeigenda á þeim eignum sínum
sem falla undir skilgreiningu frumvarpsins, muni brjóta gegn eignarréttarákvæði
stjórnarskrárinnar. Þessar tillögur feli í raun og veru í sér mun meira inngrip í
eignarrétt þeirra heldur en til dæmis ef hluti lands þeirra yrði tekinn eignarnámi
bótalaust. Ekki tjáir hér að halda því fram að um sé að ræða almenna kvöð sem
lögð yrði á allar landareignir tiltekinnar stærðar og sem landeigendur þyrftu að
þola bótalaust. Slíkar kvaðir og hömlur á ráðsöfun og nýtingu lands eru fyrir hendi
í gildandi rétti svo sem í skipulagslögum,( 123/2010) náttúruverndarlögum(
60/2013) og fleiri lögum og reglum sem settar hafa verið með heimid í þeim.
Þessar hömlur sem hér á að bæta við þjóna engum skynsamlegum tilgangi og
hafa gríðarleg áhrif á eignarrétt landeigenda. Það eitt að þessum breytingum er
ætlað að taka til allra landareigna sem eru háðar einstaklingseignarrétti og
uppfylla ákveðin skilyrði um stærð og magn, getur ekki átt að leiða til þess að
þær teljist almennar kvaðir sem þessir eigendur eigi að þola bótalaust. E f tekið er
það dæmi að frumvarpið gerði ráð fyrir að 10% af öllum stærri jörðum myndu
renna bórtalaust til ríkisins þá væri slíkt ákvæði vissulega almennt en það myndi
fela í sér að ríkið myndi eignast tiltekin landsréttindi fyrir ekki neitt sem myndi jú
án nokkurs vafa teljast vera brot á 1. mgr. 72. gr stjórnarskrárinnar.
Landssamtökin telja að jafnvel afdráttarlaust ákvæði í þessa veru myndi þó fela
í sér mun minna inngrip í einstaklingseignarréttinn heldur en þær kvaðir og
hömlur sem frumvarp þetta sem hér er til umsagnar, gerir réð fyrir.
Breytingarnar sem lagðar eru til á jarðalögunum eru óþarfar og bera þess merki
að vera settar fram í þeim pólitíska tilgangi að leitast enn við að auka vægi og
yfirráð opinbers valds þ.e ríkis og sveitarfélaga á kostnað eignarréttar landeigenda
Þessi forsjárhyggja ríkisins sem lögð er til í frumvarpinu er í raun skref aftur í
tímann og til þess fallin að draga úr möguleikum landeigenda til hagræðingar við
nýtingu eigna sinna, til þess að verðfella eignirnar og til þess að binda þá í
átthagafjötra.
Þá felst í þessari ráðagerð mótsögn við þá yfirlýstu viðleitni stjórnvalda að
einfalda skuli mál og draga úr skrifræði sem kristallast í stjórnarfrumvarpi „um
breytingi á ýmsum lögum á sviði landbúnaðar og matvæla vegna einföldunar
regluverks og stjórnsýslu“, sem nú liggur fyrir Alþingi ( 714. mál) . Í
greinargerð með frumvarpinu segir í inngangi:
„Með frumvarpi þessu eru lagðar til breytingar á lögum í því skyni að einfalda regluverk á sviði
landbúnaðar og matvæla. Í frumvarpinu er lagt til að felldir verði brott 12 lagabálkar í heild sinni. Um
er að ræða lög sem eru úrelt eða hafa þjónað tilgangi sínum og rétt er að fella brott en æskilegt er að
lög sem ekki eru til neinna þarfa verði felld brott úr Lagasafninu. Það þykir til einföldunar auk þess sem
það er til þess fallið að efla réttarvissu. Með frumvarpinu er lagt til að nefndum verði fækkað í því skyni
að einfalda stjórnsýslu og auka skilvirkni. Þá er lagt til að fellt verði brott lögbundið flokkunar- og
matskerfi og það verði í höndum framleiðenda að tryggja gæði framleiðslu sinnar.
Lagt er til að milliganga ráðuneytisins verði afnumin í tilteknum tilvikum í því skyni að stytta boðleiðir
þar sem framangreind milliganga þykir til þess fallin að flækja stjórnsýsluna. Auk þess er lagt til að
stjórnsýsla við merkingar sauðfjár verði einfölduð t.d . með afnámi markanefndar. Með frumvarpinu er
einnig lagt til að yrkisréttarnefnd verði felld brott og verkefnum nefndarinnar fundinn viðeigandi staður
innan stjórnsýslunnar.
Jafnframt er lagt til að starfsleyfisskylda, skráningar- og tilkynningarskylda fyrirtækja falli niður í
ákveðnum tilfellum . Breytingarnar miða að því að létta álögum af atvinnulífinu án þess að það sé á
kostnað matvælaöryggis. Þá er lagt til að skipunartími verðlagsnefndar sé lengdur úr einu ári í fjögur ár
í því skyni að gera störf nefndarinnar markvissari og skilvirkari í stað þess að endurskipa þurfi nefndina
árlega.
Í þessu frumvarpi sem hér er til umsagnar er, í stað þess að láta við það sitja að
veita ríkisvaldinu einfaldan forkaupsrétt, verið að koma upp flóknu, þungu og
tímafreku eftirlits og leyfaferli þar sem niðurstaðan um rétt einstaklinga til
ráðstöfunar á landi sínu, kemur til með að helgast af skoðunum starfsmanna
stjórnsýslunar og etv pólitískum hagsmunum.
Með því að veita ríkisvaldinu beina heimild til að krefjast nauðungarsölu eða
innlausnar og jafnframt til þess að kæra hlutaðeigandi til refsingar við
kringumstæður sem skapast af þessu flókna regluverki eins og gert er ráð fyrir í
13-16. gr frumvarpsins, er enn verið að vega að almennum mannréttindum
landeigenda, einstaklingseignarréttinum, brjóta jafnræðisreglu og ganga gegn
meðalhófi.
Minnt er á að ákvæði í þessa veru, amk nokkuð samkynja, þe eignarnámsheimild
ríkisins og forkaupsréttur sveitarfélaga, var í eldri jarðalögunum nr 65/1976 og
þau voru tekin upp í frumvarpi að VI kafla núgildandi jarðalaga nr 81/2004 sem
samið var af embættismönnum. Ákvæði þessi voru felld út í meðförum Alþingis
með neðangreindum rökum meirihluta landbúnaðarnefndar „ Lagt til að
eignarnámsheimild landbúnaðarráðherra í 9. gr. frumvarpsins verði felld niður þar sem meiri hlutinn
telur ákvæðið of rúmt og of almennt orðað til þess að uppfylla kröfur til eignarnámsheimilda um
skýrleika og fyrirsjáanleika. Þá verður að telja að fullnægjandi heimildir séu í stjórnarskrá og skipulags-
og byggingarlögum til eignarnáms og því ekki þörf á að hafa sérstakt ákvæði um eignarnám í
jarðalögum.
Þá er einnig lagt til að ákvæðið um forkaupsrétt sveitarfélaga verði fellt brott með sömu
athugasemdum og eignarnámsheimild landbúnaðarráðherra enda verði ekki séð, að teknu tilliti til
hlutverks sveitarfélaga, að þeim sé þörf að vera með svo víðtæka eignarnámsheimild í jarðalögum þar
sem fyrir eru heimildir í öðrum lögum, svo sem í skipulags- og byggingarlögum. Þá felur ákvæðið í sér
mjög víðtækt inngrip í samningsfrelsið sem ekki verður séð að sé nauðsynlegt nema brýnir
almannahagsmunir krefjist þess."
Ofangreint forkaupsréttarákvæði var reyndar orðið útþynnt og voru ákarðanir
sveitarfélaga um að neyta forkaupsréttarins ítekað felldar úr gildi af dómstólum,
vegna þess að ómálefnaleg sjónarmið og þar með mismunun hefði falist í þeim.
Sem dæmi má nefna dóm Hæstaréttar í málinu nr 440/2005.
Skortur á fyrirsjáanleika.
Landssamtök landeigenda á Íslandi telja að beiting þessara ákvæða frumvarpsins
um leyfaferli, verði þau að lögum, og þar með raunverulegt inntak þeirra, verði
ekki fyrirsjáanlegt. Þá býður þetta fyrirkomulag heim hættu á að samræmis og
jafnræðis verði ekki gætt og skapar möguleika á handahófskenndri
ákvörðunartöku. Í þessu sambandi má benda á að frumvarpið gerir ráð fyrir því
að ákvörðun ráðherra, um hvort samþykki sé veitt, verði endanleg. Í því felst að
slík ákvörðun verður þar með ekki endurskoðuð á stjórnsýslustigi, heldur verður
henni eingöngu skotið til dómstóla, með tilheyrandi kostnaði og umstangi fyrir
aðila, auk þess sem slík málsmeðferð er afar tímafrek og dómstólum óheimilt við
slíka endurskoðun að taka nýja stjórnvaldsákvörðun. Að mati Landssamtakanna
tryggir þetta fyrirkomulag ekki fullnægjandi réttaröryggi, enda óneitanlega afar
íþyngjandi. Réttaröryggi landeigenda í skiptum við hið opinbera skiptir miklu
máli í íslenskum rétti. Þar er heimild til stjórnsýslukæru til að mynda mikilvægt
réttarúrræði.
Sérstakar athugasemdir við 8. gr frumvarpsins.
Um 1. mgr 8. gr:
Landssamtökin geta ekki með nokkru móti áttað sig á því af hverju ráðherra sem
leggur fram frumvrap þetta telur að ráðstöfun eigna sem eru undirorpnar
einstaklings eignarrétti sé betur fyrir komið í höndum pólitísks kjörins ráðherra
heldur en í höndum laneigandans sjálfs. Ráðherra, sem engra hagsmuna hefur að
gæta annarra en pólitískra, ráðherra sem hefur enga þekkingu á aðstæðum og að
það eigi að ráðast af hans persónulegu skoðun hvemig samningum um sölu á eign
sem er háð einstaklingseignarrétti reiðir af,
Þessi viðleitni er í mótsögn við það sjónarmið Landssamtakanna að ákvarðanir
um meðferð lands skuli teknar í heimabyggð. Hér er einn ganginn enn verið að
flytja valdið til höfuðborgarsvæðisins en af fenginni reynslu er það fullljóst að
þar em ákvarðanir oft ekki teknar með tilliti til hagsmuna þeirra sem
landsbyggðina byggja.
Um 3. mgr 8. gr
Bent er á að verði fmmvarp þetta að lögum, miðað við þau stærðarmörk sem leita
þarf samþykkis ráðherra fyrir, þá er óskipt land jarða í ákveðnu uppnámi. E f við
gefum okkur að landeigandi sem á t.d. 5% í stórri jörð, lítill hluti jarðarinnar er
skiptur en stærsti hlutinn óskiptur, þá er öll óskipta sameignin talin með í heild
sinni í stað þess að það ætti bara að telja hans prósentuhlut í óskiptu sameigninni.
Um 6-7 . mgr 8, gr
Hvaða heimildaskjöl væm ráðherra þóknanleg hér ? Það virðist lagt í hendur
ráðherra að meta það hvaða heimildarskjala hann krefst hverju sinni.
Nauðsynlegt er að lista upp hvaða heimildarskjöl ráðherra verður heimilt að
krefjast.
Hér er verið að leggja til lögfestingu á afar umfangsmikilli og þar með
kostnaðarsamri skýrslugerð - auk þess sem að það liggur kannski ekki endilega
fyrir við kaupin hver endanleg notkun fasteignarinnar verður. Auk þess getur það
breyst og getur tekið mið af aðstæðum í þjóðfélaginu hverju sinni og því samfélagi
sem búið er í.
Hér þarf að skýra hvaða gögn em fullnægjandi og teljast hafa gildi. Það var t.d.
mjög auðvelt að afla og leggja fram þinglýsingarskjöl til Óbyggðanefndar í
þjóðlendumálunum á sínum tíma en, þau vom samt ekki tekin gild nema þar sem
nefndinni þóknaðist.
Vakin er athygli á orðunum "að hans mati" Enginn málsskotsréttur
Um 8. mgr 8, gr
í í 8 mgr greinarinnar er ekki að finna nein tímamörk en grundvallaratriði að þau
verði lögfest ef frv. verður að lögum .
Um 9. mgr 8, gr
Eins og vikið var að hér að ofan í almenna kaflanum er í raun afar lítið eða nánast
ekkert að marka svona setningar eins og er að finna í 9. mgr. Þess eru ótal mörg
dæmi að mál hafi dregist og að ráðuneytin hafi fundið upp ýmsar afsakanir til þess
að réttlæta drátt á afgreiðslu mála.
Um 10. mgr 8, gr
Varðandi ákvæðið í 10 mgr um að við mat ráðherra á því hvort samþykki
skuli veitt skuli líta til þess hvort áformuð nýting samræmist skipulagáætlun
viðkomandi sveitarfélags er vísað til þess að hér sé um afar óréttlátt ákvæði að
ræða. Sveitarfélag getur sett inn í sínar skipulagsáætlanir allt sem því dettur í hug
og alls konar landnotkunaráform sem ekkert endilega samrýmast hugmyndum
landeigandans enda þarf sveitarfélagið ekki samþykki landeigandans fyrir slíku.
það gerist ekki fyrr en kemur að deiliskipulaginu. Sem sagt sveitarfélag getur þess
vegna sett í sína skipulagsáætlun að eitthvað tiltekið landsvæði skuli háð
hverfisvemd en landeigandinn hefur hins vegar hugmyndir um að á því svæði
verði skipulögð tjaldstæði en slíkt er hins vegar orðið útilokað með þessu ákvæði.
Auk þess telja samtökin að horfa beri til þess hvort áformuð nýting styrkir búsetu
frekar en að miða einungis við landbúnað.
Loks er í 10. mgr gengið of langt í þá vem að veita ráðherra heimild til að skipta
sér af innhaldi samnings á milli tveggja aðila.