Alþingi
Nefndasvið
Austurstræti 8-10
150 Reykjavík
N EY TEN DASTO FA
Reykjavík, 13.02.2020
Tilv. 2020/0152 - 0.3.01
ÞAÁ
Efni: Umsögn Neytendastofu um tillögu til þingsályktunar, 306. mál
Vísað er til tölvubréfs, dags. 24. janúar 2020, þar sem Neytendastofu var gefmn kostur á að
koma að umsögn um tillögu til þingsályktunar um fjögurra ára áætlun um ýmis mál til
hagsbóta fyrir neytendur árin 2021-2024, 306. mál.
Neytendastofa vill byrja á að fagna því að vilji sé til, og gerðar séu tillögur um, að auka
neytendavemd á Islandi. Stofnunin telur þó ástæða til að gera athugsemdir við nokkur atriði
sem koma fram í þingsályktunartillögunni.
Athugasernd við A. hluta tillögunnar
Neytendastofa gerir verulegar athugsemdir við þá tillögu að stofnað verði nýtt embætti
umboðsmanns neytenda sem virðist byggjast á misskilningi. Á grundvelli tillögu starfshóps
sem skilaði áliti sínu í lok árs 2012 var fylgt eftir tillögu starfshópsins og embætti talsmanns
neytenda lagt niður sbr. lög nr. 125/2013 og verkefni þess embætti sameinuð verkefnum
Neytendastofu. Um leið var mælt fyrir um að Neytendastofa skuli standa vörð um réttindi
neytenda og tryggja neytendafræðslu til almennings um neytendamál, sbr. nánar ákvæði í
framangreindu frv. sem varð að lögum nr. 125/2013 og greinargerð frumvarpsins. Stofnunin
vill benda á að á þeim 15 árum frá stofnun hennar hefur þekking almennings á hlutverki
hennar aukist verulega. Þá ber almenningur mikið traust til Neytendastofu sbr. meðfylgjandi
könnun sem var gerð á vegum StjórnaiTáðsins á tímabilinu 16. janúar til 1. mars 2019 á
ýmsum stofnunum og þ.m.t. stofnunum sem heyra undir atvinnuvega- og
nýsköpunarráðuneytið, sjá neðangreinda mynd:
B orgartún 21 ■ 105 Reykjavík • Síini 510 1100 • Bréfasími 510 1101 • postur@ neytendastofa.is • ww w.neytendastofa.is
mailto:postur@neytendastofa.is
http://www.neytendastofa.is
Hlutfall se m þekkir vel til sta rfsem i (% ) Hlutfall se m ber m ik id traust til (% )
«fi
[ 53 H a frann sókn a sto fnu n
4/ N eytendasto fa
41 N ý sk öp u n a rm ið stöð Islands
40 M a tvæ la sto fnu n
37 Fiskistofa
37 M a t ís
35 O rku sto fn u n
_ 2 Sam keppn ise ftirlit id
32 A tv innuvega - o g n ýsköp u na rráð un eyt i
J l Ferðam álasto fa
2 9 N ý sk ö p u n a rsjó ð u r a tv innulífsin s
33 E inka leyfasto fan
Viðurkennt er að stofnanatraust hefur almennt þá viðurkenndu og fræðilegu merkingu að
almenningur telur að stofnunin sé að sinna hlutverki sínu á fullnægjandi hátt og þess vegna
uppfylli stofnunin væntingar einstaklinga og almennings til stofnunarinnar. Neytendastofa
telur að með því að breyta nafni stofnunarinnar sé hætta á að mikið og gott kynningarstarf
sem unnið hefur verið frá stofnunin hennar myndi tapast og þurfi að vinna upp aftur. Þá telur
stofnunin að verksvið stofnunarinnar sé skýrt í lögum um stofnunina auk þeirra sérlaga sem
hún hefur eftirlit með.
Þá bendir Neytendastofa á að starfsemi og umgjörð eftirlitsstofnana á sviði neytendamála á
norðurlöndunum hefur breyst verulega síðustu ár. Hin „norræna fyrinnynd" sem vísað er til í
þingsályktunartillögunni er nánast ekki til lengur og má segja að eftirlitsstofnanir á sviði
neytendamála, jafnt norrænar sem og aðrar á EES-svæðinu starfi nú frekar að „íslenskri
fyrirmynd". Heitið „umboðsmaður“ er almennt ekki lengur talið viðeigandi á eftirlitsaðilum á
Norðurlöndum sbr. það heiti var fellt úr nafni neytendaeftirlitsins í Noregi sem nú heitir
„Forbrukertilsynet'4, í Svíþjóð er heiti stofnunarinnar „Konsumentverket“og Kilapailu- ja
kulattajavirasto (se. Konkurrence- och konsumentverket) í Finnlandi. í nýjum reglum ESB er
nú verið að skylda aðildam kin til þess að tryggja neytendaeftirlitum allar þær valdheimildir
sem löggjafinn veitti Neytendastofu þegar í upphafí við stofnun hennar árið 2005 og hefúr
vakið athygli að stjómvaldsún-æði stofnunarinnar em skilvirk og áhrifarík, s.s. heimildir til að
banna viðskiptahætti, beita sektum o.fl. í ESB reglum sem öll EES ríki þ.m.t. önnur
Norðurlönd þurfa að innleiða eru nú gerðar kröfur um virk stjórnsýsluúrræði sem m.a. er að
fínna í hinni „íslensku fyrirmynd“ á eftirlits á sviði neytendavemdar. Valdheimildir stofnana
hafa verið færðar nær íslenskri fyrinnynd en lengi vel vom úiTæði stofnana á
norðurlöndunum verulega takmörkuð og háð því að leita til saksóknara eða dómstóla í stað
þess að geta beitt stjómsýsluúrræðum og því eftirlit þeina því seinvirkt, óskilvirkt og
kostnaðarsamt. Fyrir Alþingi liggja nú fmmvörp til laga um samvinnu stjómvalda á Evrópska
efnahagssvæðinu um neytendavernd, 33 E mál, og fmmvarp til laga um breytingu á ýmsum
lögum vegna samvinnu stjórnvalda á Evrópska efnahagssvæðinu um neytendavemd, 330.
Borgartún 21 • 105 Reykjavík • Síini 510 1100 • Bréfasími 510 1101 ■ postur@ neytendastofa.is • ww w .neytendastofa.is
2
mailto:postur@neytendastofa.is
http://www.neytendastofa.is
mál. Með síðastgreinda frumvarpinu eru valdheimildir stofnana í Evrópu samræmdar og í
mörgum tilvikum auknar. Því hefur Neytendastofa sambærilegar valdheimildir við aðrar
eftirlitsstofnandir á sviði neytendamála í Evrópu. Þá er einnig í frumvarpinu skerpt á eftirliti
Neytendastofu með með tilskipun 93/13/EB.
Auk þess er verður á næstunni felld inn í EES samninginn reglugerð (ESB) nr. 2019/1020
sem sem einnig samhæfir valdheimildir eftirlitsstofnana á EES svæðinu á sviði eftirlits með
öryggi vöru og færir úrræði annarra stofnana á EES svæðinu að hinni íslensku fyrinnynd þ.e.
valdheimildum sem Neytendastofa hefur haft allt frá stofnun hennar árið 2005.
Elér má einnig benda á að nú þegar sé hafin vinna hjá stofnuninni við að kynna neytendum og
seljendum þær reglur sem gilda við verslun m.a. á netinu og hvert sé leitað þegar ágreiningur
rís. Með lögum nr. 81/2019, um úrskurðaraðila á sviði neytendamála, var Neytendastofu falið
eftirlit með því að seljendur sinni upplýsingaskyldu sinni til neytenda varðandi
úrskurðaraðila. Þá vill stofnunin benda á að skv. nýjasta skorkorti neytendamála frá 2019,
sem er könnun sem gerð er í öllum EES-ríkjum þ.m.t. á íslandi, hefur þekking neytenda á því
hvert skuli leita aukist enn frekar. Þá má jafnframt benda á að þar kemur fram að þekking
seljenda á réttindum neytenda er mest á íslandi af öllum Evrópulöndunum auk þess sem
neytendur á Islandi telja ekki miklar líkur á að þeir verði íyrir óréttmætum viðskiptaháttum.
Að því sögðu gerir stofnunin ekki athugasemdir við að taka við fleiri eftirlitsverkefnum á
sviði neytendamála fylgi þeim nægjanlegt fjánnagn.
Hlutverk Neytendastofu er skýrt og afmarkað í lögum sem um stofnunina gilda svo og
sérlögum sem hún framfylgir. I greinargerð þingsályktunartillögunnar er vikið að því að
ruglingshættu hjá ahnenningi á hlutverki Neytendastofu annars vegar og Neytendasamtakanna
hins vegar. Neytendastofa telur að áðumefnd könnun Stjóman'áðsins um þekkingu og traust
ahnennings til Neytendastofu sýni glöggt að svo er ekki. Neytendastofa hefur hins vegar
ítrekað bent á að hún telji ekki lengur forsendur fyrir því að stjómvöld feli
Neytendasamtökunum með samningum stjómsýsluverkefni þar sem að það skapar einmitt
mgling meðal almennings þar sem í slíkum tilvikum er þá ahnenningi vísað varðandi þau
stjómsýsluverkefni til frjálsra félagasamtaka. Hér má t.d. nefna að í Noregi hefur verið tekin
ákvörðun við endurskipulagningu á eftirliti neytendamála að færa Evrópsku
neytendaaðstoðina (ECC) til norska neytendaeftirlitsins (Forbmkertilsynet) frá norsku
neytendasamtökunum (Forbrukerrádet) þar sem það veldur hagsmunaárekstri og jafnframt
hlutverkamglingi. Sama fyrirkomulag er í Danmörku, Svíþjóð og Finnlandi.
Neytendasamtökin gegndu mikilvægu hlutverki á sínum tíma þegar engin opinber stofnun var
til hér á landi sem sinnti eftirliti á sviði neytendavemdar. Mikilvægt er því að jafnt
Neytendasamtökin og eftir atvikum í samstarfi við önnur frjáls samtök hér á landi, um íjármál
heimila, launþegasamtök, samtök eldri borgara og öryrkja, fari í sameiginlega stefnumótun
um hlutverk og tengingu baráttu frjálsra félagasamtaka og sam starf þeirra um neytendavemd
og neytendamál. Slík stefnumótunarvinna myndi að mati Neytendastofu leiða til mun farsælli
hlutverkaskiptingar milli lögbundinna verkefna sem falin em stjómsýslustofnunum annars
vegar og svo þess lykilhlutverks sem frjáls félagasamtök almennt gegna í lýðræðisþjóðfélagi
varðandi þróun hagsmunamála neytenda. Um leið má benda á að í Svíþjóð og Danmörku
veitir fjárveitingarvaldið slíkum heildarsamtökum íjárstyrki í því skyni að efla starf þcirra að
þróun hagsmunamála neytenda án þess að gera kröfu um að þau sinni stjómsýsluverkefnum á
móti slíkum fjárveitingum. í Svíþjóð er það falið sænsku neytendastofunni
(Konsumentverket) að hafa milligöngu um að dreifa slíkum styrkjum til hagsmunasamtaka en
í Danmörku er þeim úthlutað beint af fjárveitingarvaldinu.
Borgartún 21 • 105 Reykjavík ■ Síini 510 1 100 ■ Bréfasími 510 1101 ■ postur@ neytendastofa.is ■ ww w.neytendastofa.is
3
mailto:postur@neytendastofa.is
http://www.neytendastofa.is
Athugasemd við B. hluta tillögunnar
Neytendastofa tekur undir og fagnar þeim markmiðum sem fram koma í B. hluta tillögunnar.
Rétt er að það komi fram á árunum 2005-2010 setti Neytendastofa á fót s.n.
„Neytendafræðsluráð“ og kallaði þar til fundar aðila frá félagi lífsleiknikennara o.fl. aðila sem
vinna að gerð tillagna um námsskrár grunnskóla. Jafnframt hlutaðist stofnunin þar við að
kynna fræðsluefni sem er samið til notkunar við kennslu í gnannskólum, jafnt norrænt efni
sem og samevrópskt efni, s.s. „Europa Diary“ . Mikið efni stendur því kennurum og
grunnskólum til boða en meginvandi við skort á fræðslu til neytenda, s.s. ijánnálalæsi,
auglýsingalæsi, o.fl. er að hvorki við gerð námsskrár eða í skipulagi skólastofnana virðist vera
gert ráð fyrir að slíkt efni sé hagnýtt jafnt í grunnskólum sem og framhaldsskólum. Samhliða
hafa þó íslenskir kennarar sótt fundi í norrænum og evrópskum starfshópum og lagt sitt af
mörkum við gerð slíks kennsluefnis sem því miður er ekki síðan hagnýtt hér á landi. Mikil og
ónotuð tækifæri eru því innan skólakerfisins til að byggja upp mun meiri neytendafræðslu og
í raun hefur reynsla hér á landi s.l. 10 ár sýnt að mikil þörf er á slíkri fræðslu.
Stofnunin ítrekar að árið 2019 kom út nýtt skorkort neytendamála þar sem eru nýrri
upplýsingar um þekkingu neytenda og seljenda á réttindum neytenda. Samkvæmt því hefur
þekking neytenda aukist enn frekar og þekking seljenda á réttindum neytenda er mest hér á
landi a f öllum ríkjum á EES-svæðinu. Neytendastofa hefur unnið markvisst að því að fræða
neytendur og seljendur, með ráðgjöf í síma og tölvupóstum, auk upplýsinga á heimasíðu
stofnunarinnar og Facebook síðu hennar. Þessar upplýsingar ná eflaust með takmörkuðum
hætti til t.d. grunnskólabarna og tekur stofnunin því undir að til mikilla bóta sé að auka
fræðslu í skólum landsins. Stofnunin hefur einnig séð í samskiptum við aðrar stofnanir í
Evrópu að þar birta stofnanir reglulega auglýsingar eða gangast í auglýsinga herferðir um
tiltekin réttindi neytenda sem þá unnið er markvisst að því að bæta þekkingu á. Neytendastofu
hefur ekki verið unnt að fara út í slíkar aðgerðir, m.a. vegna skorts á ijármagni. A
verkefnalista nýrrar framkvæmdastjómar ESB til næstu fimm ára er einnig lögð rík áhersla á
að tryggja neytendum viðeigandi fræðslu um sín réttindi á markaði.
Neytendastofa, sem og önnur stjómvöld á sviði neytendamála á EES svæðinu, styður allar
aðgerðir sem miða að aukinni sjálfbæmi og ábyrgri neyslu. Norrænar eftirlitsstofnanir á
sameiginlegum fundi sínum á síðast liðnu hausti vom sammála um að leggja þarf áherslu á
markaðssetningu og viðskiptaskilaboð um „grænar leiðir“ (e. green claims) þar sem slíkar
fullyrðingar verða sífellt algengari en um leið í vissum tilvikum ósanngjamar eða villandi.
Norrænu embættin telja því að leggja verði á næstu ámm áherslu á að neytendur fái réttar
upplýsingar sem stuðli að aukinni sjálfbæmi og ábyrgari neyslu. I því sambandi er einnig
mikilvægt starf unnið til að tryggja að vömr sem eru markaðssettar séu í samræmi við lög og
reglugerðir enda fylgir því mikil sóun verðmæta þegar að stjómvöld verða að banna eða taka
af markaði vörur sem ekki uppfylla kröfur og eru hættulegar heilsu, umhverfi og lífi neytenda.
Neytendastofa fagnar því mjög að aukin áhersla verði lög á eftirlit með verðmerkingum.
Vegna nýrra lögbundinna verkefna sem ekki hefur fylgt með aukið fjánnagn til stofnunarinnar
hefur aðeins í litlum mæli verið unnt að sinna eftirliti með verðmerkingum í verslunum
síðustu ár. Auk þess hefur Neytendastofa lagt áherslu á athugun á verðmerkingum í
vefverslunum þar sem slíkt eftirlit tekur skemmri tíma, hægt er að sinna öðmm
effirlitsverkefnum samhliða varðandi upplýsingar á vefsíðu, og þær verslanir beinast að öllu
landinu, ekki afmörkuðum landsvæðum.
Borgartún 21 ■ 105 Reykjavík • Sími 510 1 100 ■ Bréfasími 510 1101 • postur@ neytendastofa.is • ww w.neytendastofa.is
4
mailto:postur@neytendastofa.is
http://www.neytendastofa.is
Vegna umljöllunar í greinargerð um verðskanna vill Neytendastofa taka sérstaklega fram að
þegar breyting var gerð á verðmerkingarreglum árið 2011, í tilefni ákvarðana
Samkeppniseftirlitsins um fonnerkingar á matvöru, fór fram ítarleg skoðun af hálfu
stofnunarinnar á stöðu verðmerkinga þessara vara í löndunum í kringum okkur. Kom þá í ljós
að flestir heimila verðmerkingar með þessum hætti. Heimildin var því tekin upp, að höfðu
samráði við Samkeppniseftirlitið og hagsmunaaðila á markaði, en hafa ber í huga að um
undantekningan'eglu er að ræða sem háð er ströngum skilyrðum. Þannig er aðeins heimilt að
notast við verðmerkingu með verðskanna þegar um er að ræða matvöru sem seld er
forpökkuð og er ekki í staðlaðri þyngd. í þessum tilvikum er seljendum ekki unnt að merkja
vöruna með endanlegu söluverði nema merkja hvert stykki vörunnar, þ.e. seljendur geta ekki
notast við hillumerkingu eða verðlista. Þá em ströng skilyrði um að þyngd hverrar vöm (hvert
stykki) þarf að koma fram á umbúðum hennar og einingarverð á hillumiða eða verðlista sem
er skýr og staðsettur nálægt vöm. Að lokum hefur Neytendastofa miðað við, líkt og fram
kemur í greinargerð með reglum stofnunarinnar, að miða skuli við að leit að endanlegu verð
með notkun verðskanna taki neytendur ekki lengri tíma en 30 sekúndur. Verðskanni þarf því
að vera staðsettur nálægt þeim stað í verslun þar sem matvömr sem verðmerktar eru með
þessari undanþáguheimild og vera auðmerktur og aðgengilegur.
Athugasemd við C, hluta tillögunnar
Neytendastofa fagnar þeim markmiðum sem fram koma í C. hluta tillögunnar. Neytendastofa
hefur fylgst með og áður bent á m.a. í umsögnum sínum að í Noregi hefur í samstarfi við
fjánnálaíyrirtæki verið sett upp sameiginleg gátt (n. finansportalen.no) þar sem er að finna
mikilvægt samanburðartæki fyrir neytendur er þeir vilja leita upplýsinga um margvíslegar
fjármálavömr, s.s lán, tryggingar o.fl. Á fundum hefur komið fram að unnt væri fyrir
Islendinga að leita eftir þekkingu og upplýsingum frá Norðmönnum e f áhugi er fyrir hendi og
íjánnagn til að setja á fót slíka rafræna samanburðargátt.
Loks vill Neytendastofa benda á, vegna 2. liðar, að samkvæmt lögum nr. 118/2016, um
fasteignalán til neytenda, er lánveitendum aðeins heimilt að krefjast kostnaðar sem koma fram
í samningi og byggja á hlutlægum gmnni vegna kostnaðar sem lánveitandi hefur orðið fyrir
og tengjast fasteignaláninu beint. í þessu felst t.d. að lánveitandi getur ekki krafist
lántökugjalds sem er prósentuhlutfall af lánsfjárhæð. Við skoðun á vaxta- og verðskrám
lánveitenda má sjá að í öllum tilvikum em lántökugjöld fasteignalána til neytenda tilgreind
sem föst fjárhæð en lántökugjöld neytendalána sem prósentuhlutfall a f lánsfjárhæð.
Neytendastofa telur ekkert því til fyrirstöðu að sambærilegt ákvæði væri tekið upp í lög nr.
33/2013, um neytendalán, en leggur þó áherslu á að áður en til slíkra breytinga yrði gripið
færi fram ítarleg skoðun á afleiðingum þess, þ.e. hvort slíkt væri til þess fallið að hækka
kostnað neytenda vegna smærri lántöku. Stofnunin hvetur jafnframt til þess að fram færi
úttekt á því hvaða áhrif banns við töku lántökukostnaðar hefði á neytendur. Bendir stofnunin í
því sambandi sérstaklega á lánveitendur sem bjóða neytendum vöm r til kaups með láni, sem
bera lántökugjöld en enga vexti.
Virðingai-fyllst
tt.h. Neytendastofu
Tiyggvi Axelsson
Forstjóri
Borgartún 21 • 105 Reykjavík ■ Sími 510 1 100 • Bréfasími 510 1101 • postur@ neytendastofa.is • ww w.neytendastofa.is
mailto:postur@neytendastofa.is
http://www.neytendastofa.is