Alþingi
nefndasvið
MEÐ TÖLVUPÓSTI
Umsögn um Félög til almannaheilla, 181. mál
SÍBS leggur eindregið að Alþingi taka frumvarp til laga um félög til almannaheilla af dagskrá þingsins og vísa
málinu til gagngerrar endurskoðunar í ráðuneyti, þar sem haft verði víðtækt samráð við frjáls félagasamtök og
einstaklinga sem vinna að góðgerðarmálum. Annars vegar eru alvarlegir vankantar á frumvarpinu og
grunnforsendum fyrirhugaðrar lagasetningar, og hins vegar eru fyrir hendi aðrar leiðir að sama marki innan
gildandi lagaramma, sem ekki krefjast íþyngjandi og yfirstýrandi löggjafar sem vegur að félagafrelsi í reynd.
Flestir eða allir innan raða frjálsra félagasamtaka virðast vera sammála um að stefna beri að þeim markmiðum
að létta skattaumhverfi félagasamtaka, svo sem vegna erfðafjárskatts, afsláttar tekjuskatts af gjafafé eða vegna
virðisaukaskatts.
Afstaða SÍBS allt frá 2015 hefur hins vegar verið sú, að sérstök lög um félög til almannaheilla séu óþörf,
íþyngjandi og yfirstýrandi, með sérrefsiákvæðum og gangi inn á svið annarra laga, auk þess að vera til þess
fallin að bregða fæti fyrir starfsemi félaga sem ekki ráða við að uppfylla strangar formkröfur frumvarpsins og
þurrka upp styrkjaumhverfi þeirra, svo ekki sé talað um einstaklingsframtak í ýmsum þjóðþrifamálum.
Frumvarpið setji jafnvel skorður við félagafrelsi í reynd og sé andstætt anda stjórnarskrárinnar.
SÍBS telur að öllum framangreindum markmiðum megi ná án lagasetningar, til dæmis með einfaldri aðgreiningu
félaga án arðsemiskröfu með skráningu hjá fyrirtækjaskrá með sama hætti og RSK getur nú þegar veitt ehf. og
öðrum félögum skattalegar ívilnanir hafi þau ákvæði um arðgreiðslubann í samþykktum sínum.
Fullyrðingar í umræðu og greinargerð um að lögin einfaldi, skýri eða auki traust eru umdeilanlegar eða rangar.
Jafnvel má færa rök fyrir því að frumvarpið skerði félagafrelsi. Afar erfitt mun einnig reynast að velja og hafna
hvaða skilgreining á „almannaheillafélagi“ sé ásættanleg fyrir skráningu.
Loks er áréttað að félagið Almannaheill talar ekki fyrir þann yfirgnæfandi meirihluta frjálsra félagasamtaka sem
ekki eru aðilar að Almannaheillum og óheppilegt ef félagið upplifist sem einhvers konar sameiginlegur málsvari í
almennri umræðu.
Vöntun á skilgreindri og rökstuddri þörf
■ Hið opinbera hefur nú þegar að núgildandi lögum víðtækar heimildir til eftirlits með öllu sem styrkt er
með opinberu fé eða tryggt er af hinu opinbera.
■ Frekari eftirlitsheimildir, skýrsluskil og endurgreiðslukvöð er hægt að binda í samninga, svo sem reyndin
er í styrkjasamningum velferðarráðuneytisins og fleiri aðila.
■ Skil milli félagagerða og skráning í fyrirtækjaskrá RSK er skýr og einföld eins og hún er. Hægt væri að
bæta við flokki félaga án arðsemiskröfu án þess að lagasetningu þurfi til, líkt og gert er þegar
einkahlutafélögum með arðgreiðslubanni er veitt undanþága frá tekjuskatti.
SÍBS | Icelandic Patients Association
Síðumúli 6 | IS-108 Reykjavik | Iceland
+354 560 4800 | sibs@sibs.is
mailto:sibs@sibs.is
■ SÍBS er ósammála fullyrðingum um að sérstök löggjöf muni skjóta sterkari stoðum
undir starfsemi félaga, eða gera félagsmönnum kleift að skilja félögin betur eða reka
þau betur.
■ Traust til félagasamtaka byggir á orðspori en verður ekki fengið með lagasetningu. Þvert á móti myndi
fyrsta hneykslismálið sem tengist skráðu félagi til almannaheilla verða til að sverta orðspor þeirra allra.
■ Gildandi löggjöf dugir vel til að halda utan um allt umhverfi félagasamtaka, þar á meðal bókhald,
ársreikninga, misferli og refsiverða háttsemi. Afar óviðeigandi er að setja sérstök ákvæði um slíkt í lög
um félög til almannaheilla.
■ Stjórnarskráin gerir ráð fyrir félagafrelsi. Sérstök löggjöf mun skerða þennan rétt í reynd, alveg sama
hvort það er valkvætt að undirgangast lögin.
Íþyngjandi og yfirstýrandi
■ Þar sem fastlega má gera ráð fyrir því að opinberir aðilar setji þau skilyrði um fjárstuðning eða samninga
við félagasamtök, að þau uppfylli lögin, sé líklegt að fjölmörg smærri félög sem ekki hafa burði til að
framfylgja lögunum hljóti þar með ekki styrki og leggi upp laupana í kjölfarið.
■ Sektir og fangelsi allt að tveimur árum gildir fyrir alla sem greina vísvitandi rangt frá einhverju sem hefur
með félagið að gera, sem gerir opinbera umræðu allt að því hættulega, því auðvelt er að bera þessar
sakir á menn; einnig virðist það varða það sektum eða allt að tveggja ára fangelsi að hafa áhrif á úrslit
kosninga (e.t.v. jafnvel með því einu að semja um stuðning á aðalfundi).
■ Frumvarpsdrögin innihalda nákvæmar reglur og forskriftir m.a. um fundahöld og kosningar og t.d. að
aðalfundur einn megi selja fasteignir, sem lamar starfsemi stjórna félaganna og viðbragðshraða þeirra til
ákvarðanatöku því oft eru aðalfundir félagasamtaka haldnir á tveggja eða þriggja ára fresti.
■ Flest félög myndu þurfa að breyta stjórnskipan sinni og lögum frá grunni.. Gríðarlega erfitt yrði fyrir mörg
félög að ná innri samstöðu um svo veigamiklar breytingar.
■ Verði frumvarpið að lögum verður ekki annað séð en að allt einstaklingsframtak muni með tímanum
leggjast af því lögin passa ekki utan um slíkt. Mörg dæmi má nefna um mikinn árangur af slíku starfi.
Innri ósamkvæmni og árekstrar
■ Hugtakanotkun er óskipuleg á köflum svo sem með aðgreiningu félagsfundar og aðalfundar og hvor
fundurinn er rétthærri.
■ Skilgreining er gefin á stjórn, en fyrirbærið „fulltrúi“ er sett fram án skilgreiningar og fyrirbærið
„fulltrúaráð“ er vakið til lífsins, sömuleiðis án nánari skilgreiningar.
■ Víðtækar heimildir eru til að leysa upp félög sem sinna ekki tilteknum upplýsingaskyldum eða starfa ekki
samkvæmt eigin samþykktum jafnvel þótt enginn hafi borið skaða af slíku ósamræmi; fyrirtækjaskrá eru
veittar heimildir til valdboðs og refsinga.
■ Nánari athugasemdir við einstök atriði frumvarpsins má sjá í viðauka.
Aðrar leiðir að sama marki
SÍBS hefur því lagt fram til umræðu tvær meginhugmyndir um hvernig áfram mætti vinna að markmiðum um
óhagnaðardrifin félög og auknar skattalegar ívilnanir þeim til handa án sérstakrar lagasetningar:
1. Skráning hjá fyrirtækjaskrá
Fyrirtækjaskrá RSK skráir nú þegar fjölbreytta flóru félaga án arðsemiskröfu og veitir þeim skattalegar ívilnanir
skv. gildandi lögum sem góðgerðarfélög njóta nú þegar. RSK gæti skerpt á þessari skráningu eða aðgreint félög
með og án arðsemiskröfu, t.d. með því að áskilja að slík félög
A. hefðu staðlaða klausu í samþykktum sínum um að ekki sé gerð arðsemiskrafa til félagsins og/eða að fé
þess skuli varið til góðgerðarstarfsemi, og
B. skiluðu ársreikningi til fyrirtækjaskrár ef ársvelta þeirra væri yfir tiltekinni fjárhæð.
Svona verkferli er þegar fyrir hendi hjá fyrirtækaskrá og má framkvæma án lagabreytinga. Í framhaldinu gætu
svo slík félög sótt um sérstakar skattaívilnanir til RSK eftir því sem lög leyfa, líkt og t.d. einkahlutafélög geta gert
ef samþykktir þeirra innihalda klausu um að ekki sé gerð til þeirra arðsemiskrafa.
2. Kynna betur núverandi lagaumhverfi
• Skattamál: Vinna áfram með núverandi lagaramma, enda eru félagasamtök nú þegar undanþegin
skattskyldu ef hagnaði þeirra er einungis varið til góðgerðarmála. Þetta mætti útvíkka í skattalögum með
frekari fríðindum til félaga án arðsemiskröfu (N3-félög).
• Eftirlit, endurskoðun og stjórnsýsla: Vinna áfram með núverandi lagaramma og eftirlit, enda getur
Ríkisendurskoðun þegar krafist gagna, reikningsskila og greinargerða um starfsemi og árangur, frá
öllum þeim aðilum sem þiggja fé eða ábyrgðir af ríkinu.
• Bókhaldsskylda, ársreikningar o.þ.h.: Vinna áfram með eftirlit með lögum um bókhald og lög um
ársreikninga, en þessi lög gilda þegar um starfsemi félagasamtaka sem stunda atvinnurekstur, fjáröflun
eða fjárvörslu.
• Samningar um verkefni og styrki: Kynna opinberum aðilum betur hvaða réttindi þeir hafa til eftirlits og
upplýsinga frá aðilum sem njóta styrkja og tryggja að ávallt séu gerðir skýrir samningar um styrki sem
hnykkja á ofangreindu.
• Aðgreining samkeppnisrekstrar: Vinna áfram með lög um einkahlutafélög, þar sem nú þegar er hægt að
sækja um undanþágu frá skattskyldu ef samþykktir einkahlutafélagsins kveða á um að ekki sé gerð
arðsemiskrafa til félagsins. Þetta form getur hentað félagasamtökum vel sem vilja aðgreina
atvinnurekstur frá öðru félagsstarfi.
• Upplýsingarit: Kynna mætti betur hvaða reglur gilda nú þegar um félagasamtök, t.d. með útgáfu á
Þessi umsögn er samhljóða umsögn SÍBS um sama mál frá síðasta löggjafarþingi (þá 785. mál) og varðandi
athugasemdir um einstakar lagagreinar vísast til fyrri umsagnir að breyttu breytanda.
Reykjavík, 8. nóvember 2019
vegum RSK.
Guðmundur Löve,
framkvæmdastjóri SÍBS