Umsögn utanríkisráðuneytisins
um frumvarp til laga um breytingu á varnarmálalögum nr. 34/2008 með síðari
breytingum
150. löggjafarþing 2019-2020
Þingskjal 11- 11. mál
Alþingi hefur með samþykkt varnarmálalaga nr. 34/2008 og laga nr. 119/2018 ásamt
forsetaúrskurði um skiptingu stjórnarmálefna milli ráðuneyta í Stjórnarráði Íslands, veitt
utanríkis- og þróunarsamvinnuráðherra forræði yfir málaflokknum öryggis- og varnarmál og
falið honum umsjón með samningum við erlend ríki og alþjóðastofnanir. Varnarsamningur
Íslands og Bandaríkjanna frá 1951 og aðild Íslands að Atlantshafsbandalaginu leggur ýmsar
skyldur á herðar íslenska ríkisins sem bandalags- og gistiríki, þ.m.t. viðhald og endurnýjun
varnarmannvirkja á Íslandi og byggingu nýrra varnarmannvirkja í samræmi við
varnarhagsmuni landsins og ákvörðun ráðherra. Þjóðaröryggisstefna Íslands frá 2016
endurspeglar þennan raunveruleika þar sem í 6. gr. segir: „Að tryggja að í landinu séu til staðar
varnarmannvirki, búnaður, geta og sérfræðiþekking til að mæta þeim áskorunum sem Ísland
stendur frammi fyrir í öryggis- og varnarmálum og til að uppfylla alþjóðlegar skuldbindingar
Íslands.“
Með breytingatillögu þeirri sem fyrir liggur á þingskjali 11, er ráðgerð tvenns konar breyting.
Annars vegar sú að allar bókanir og viðbætur við varnarsamninginn skuli bera undir Alþingi til
samþykktar og sama gildi um skilasamninga og samkomulag sem feli í sér breytingu á
framkvæmd þess samnings. Enn fremur er gert ráð fyrir nýrri grein um framkvæmdir og
viðhald á öryggissvæðum svohljóðandi: „Alla uppbyggingu og allar framkvæmdir umfram
eðlilegt viðhald á öryggisvæðum, varnarsvæðum, mannvirkjum Atlantshafsbandalagsins sem
og aðrar sambærilegar framkvæmdir og uppbyggingu skal bera undir Alþingi til samþykktar.“
Hvað varðar breytingu á 3. gr. laganna á þá gengur hin nýja málsgrein þvert á tilgang og innihald
4. gr. varnarmálalaganna um forræði utanríkis- og þróunarsamvinnuráðherra varðandi
framkvæmd samninga á þessu sviði, en þar segir; „Ráðherra fer með fyrirsvar af hálfu íslenska
ríkisins í samskiptum og samstarfi við erlend ríki, hermálayfirvöld og alþjóðastofnanir á sviði
öryggis- og varnarmála, þ.m.t. Atlantshafsbandalagið. Jafnframt annast ráðuneytið öll
samskipti við erlendan liðsafla sem dvelur hérlendis á vegum íslenskra stjórnvalda.“
Þá gengur hin nýja grein í V. kafla varnarmálalaganna þvert á tilgang og innihald 3. gr. laganna
um forræði utanríkis- og þróunarsamvinnuráðherra varðandi framkvæmd varnarmálaganna og
rekstur og umsjón varnarmannvirkja og öryggissvæða, en þar segir; „Ráðherra fer með
yfirstjórn varnarmála og framkvæmd laga þessara. Ráðherra ber ábyrgð á gerð hættumats á
sviði varnarmála og mótun og framkvæmd öryggis- og varnarstefnu Íslands á
alþjóðavettvangi.“
Fyrirliggjandi frumvarp um breytingar miðar að því að skerða forræði utanríkisráðherra á
framkvæmd öryggis- og varnarmála á Íslandi með því að taka úr höndum hans ábyrgð og
umsjón með samningagerð við erlend ríki, hermálayfirvöld og alþjóðastofnanir og vegna
framkvæmda á öryggissvæðum. Með þessu væri Alþingi að færa til sín framkvæmdavald sem
gengur gegn þrískiptingu ríkisvaldsins og grundvallarreglum stjórnarskrár um aðskilnað
löggjafarvalds og framkvæmdavalds. Með slíkri breytingu væru ákvarðanir um byggingu
íbúðar- og athafnahúsnæðis á Keflavíkurflugvelli, háðar sérstakri heimild löggjafans. Spyrja
má hvort þörf sé atbeina Alþingis við ákvörðunartöku um sambærilegar byggingar á öðrum
stöðum í landinu sem lúta skipulagsvaldi sveitarstjórna og annarra fagráðuneyta.
Ríkt og reglulegt samráð er við þingið um öll meiriháttar utanríkismál í samræmi við ákvæði
þingskaparlaga. Utanríkis- og þróunarsamvinnuráðherra upplýsir Alþingi reglulega um
framvindu öryggis- og varnarmála á Íslandi með skýrslugjöf og umræðu sem fram fer árlega og
gerir grein fyrir stefnu, þróun og fyrirætlunum, auk þess að gera grein fyrir stöðu mála. Ákvæði
varnarmálalaga, 25. gr., áréttar sérstaklega þessa skýrslugjöf ráðherrans, með vísan til 24. gr.
þingskapalaga. Jafnframt kemur ráðherra, ásamt embættismönnum ráðuneytisins reglulega á
fundi utanríkismálanefndar, til samráðs um utanríkismál, þar á meðal öryggis og varnarmál.
Slíkt samráð fer fram í trúnaði þegar við á, í samræmi við 24. grein þeirra laga, þegar um
mikilsverða samningshagsmuni eða þjóðaröryggismál er að ræða. svo og með svörum vegna
fyrirspurna þingmanna.
Til viðbótar umræðu í utanríkismálanefnd fer fram umræða á vettvangi fjárlaganefndar
varðandi fjárveitingar til málaflokksins, verkefna sem fyrirhuguð eru og áætlana til næstu ára í
samræm við ákvæði laga um opinber fjármál.
Því er ljóst að mikið og virkt samráð og upplýsingagjöf fer fram við Alþingi varðandi öryggis-
og varnarmál og er því lýðræðisleg umræða og umfjöllun tryggð innan ramma núgildandi
þingskaparlaga og varnarmálalaga.
Yrði frumvarp þetta samþykkt myndi það hafa í för með sér gerbreytingu á forræði utanríkis-
og þróunarsamvinnuráðherra á sviði öryggis- og varnarmála, sem væri í algeru ósamræmi við
samningsforræði og samráð sem fer fram um aðra málaflokka sem undir utanríkisráðuneyti
heyra. Eðli verkefnanna, málaflokksins og þörf á trúnaði við samningsgerð, umfjöllun og
fyrirsvar í málaflokknum kallar á ríkan trúnað í samráði og samskiptum við Alþingi á meðan á
samningsgerð stendur. Gjörbreytt framkvæmd sem þessi breytingatillaga gerir ráð fyrir, myndi
setja ákvarðanir um tilteknar varnarframkvæmdir í uppnám, veikja samningsstöðu Íslands í
samskiptum við önnur ríki á þessu sviði og getur valdið því að ógerlegt verði að standa við
varnarskuldbindingar okkar gagnvart Bandaríkjunum og innan Atlantshafsbandalagsins.
A f þessum ástæðum leggst utanríkisráðuneytið eindregið gegn samþykkt þessa frumvarps.