VATNAJOKULSÞJOÐCAROUR
Alþingi b.t. umhverfis- og samgöngunefndar
Austurstræti 8-10
150 Reykjavík
Reykjavík 10. maí 2019
Efni: Umsögn um frv. um Þjóðgarðastofnun og þjóðgarða, 778. mál
Vísaö er til tölvupósts frá nefndasviði Alþingis, dags. 12. apríl sl., þar sem óskað er umsagnar
Vatnajökulsþjóðgarðs um ofangreint frumvarp.
Forsendur
í upphafi er rétt að það komi fram að stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs er jákvæð gagnvart því að koma á
laggirnar Þjóðgarðastofnun sem hafi á hendi mál er varða þjóðgarða og önnur náttúruverndarsvæði
sem undir stofnunina munu heyra. Það er Ijóst að mikil þörf er á því að samræma og stjórnsýslu
þjóðgarða og friðlýstra svæða, efla miðlægt faglegt starf en um leið að tryggja valddreifingu og að störf
og verkefni séu unnin heima í héraði.
I greinargerð með frumvarpinu kemur fram að tilefni og nauðsyn lagasetningar er að núverandi
stjórnkerfi náttúruverndar er á hendi margra aðila og eru veigamikil rök fyrir að hægt sé að efla og
styrkja það með því að sameina í eina stofnun sem sérhæfir sig í stjórnun og rekstri þjóðgarða og
náttúruverndarsvæða. Vatnajökulsþjóðgarður er 10 ára og miðlæg þjónusta þjóðgarðsins hefur verið
fámenn. Það hefur valdið því að þjóðgarðurinn nær illa að uppfylla allar þær skyldur sem formleg
stjórnsýsla gerir til hans auk þess sem skortir á nauðsynlega miðlæga fagþjónustu t.d. á sviði
náttúruverndar, skipulagsmála, framkvæmda og fræðslumála. Efling kjarnastarfsemi er því jákvætt
skref í stjórnun og rekstri þjóðgarða og náttúruverndarsvæða á Islandi. Stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs
telur mikilvægt að auk þess að bæta stjórnsýslu verði sérhæfð fagþekking á sviðum náttúruverndar og
menningarminja og sjálfbærrar nýtingar verndarsvæða efld verulega.
Ábendingar og athugasemdir stjórnar
1. Gildissvið
Samkvæmt frumvarpinu gilda lögin um verndun náttúrfars, sögu og menningarminja. Einnig er
Þjóðgarðastofnun ætlað að annast undirbúning friðlýsinga. Velta má fyrir sér hvort skýrar mætti
kveða á um kröfur um að stofnunin verði fagstofnun í náttúruvernd, móttöku og fræðslu gesta auk
almennrar stjórnsýslu og rekstrar. Umhverfisstofnun hefur séð um um friðlýsingu annarra
náttúruverndarsvæöa en þjóðgarða og virðist sem það eigi áfram að vera þannig. Það má spyrja
hvort einn og sami aðilinn ætti ekki að annast alla slíka vinnu, bæði vegna þjóðgarða og friðlýstra
svæða og sérhæfða sig í þeim vinnubrögðum sem þarf að viðhafa.
2. Foglegur styrkur
Mikilvægt er að miðlæg eining þjóðgarðastofnunar verði faglega sterk og rétt mönnuð. I frumvarpinu
er talað um sérfræðiþekkingu á sviði ýmiskonar stjórnsýslu, fjármála og rekstar en minna er talað um
að byggja upp fagþekkingu á sviöi meginhlutverks þjóðgarða þ.e. það sem starfið snýst fyrst of fremst
um, náttúruvernd, móttöku og fræðslu gesta, miðlun upplýsinga, umhverfisstjórnun og fleira er lýtur
að faglegri stjórnun.
VATNAJÖKULSÞJÓÐG A H
VATN A J 0 K U LS Þ J OÐGAR 0 LJ R
Rétt er einnig aö benda á að tryggja þarf fjármagn til að mögulegt sé að vinna stefnur og áætlanir nýrrar
stofnunar strax á fyrstu mánuðum hennar.
3. Markmið, valdmörk og stjórnsýsla
Markmiðið með breytingunum eru m.a. skilvirkni, yfirsýn á einum stað og samlegð í rekstri. Stjórn
Vatnajökulsþjóðgarós telur að einnig þurfi að vera Ijóst aó efla eigi faglegan grunn verndunar og
sjálfbærar nýtingar. Ekki er augljóst af lestri frumvarpsins hvernig ná á öllum þessum markmiöum
samhliða því að tryggja dreifða stjórnun. Hér er sérstaklega horft til þess er snýr að einföldun og
skilvirkni. Mikilvægt er að skýra betur valdsvið og valdmörk hverrar einingar.
Vatnajökulsþjóðgaröi er mikil reynsla af skiptingu í fjögur rekstrarsvæði og svæðisráð. Ýmsar leiðir
er hægt að fara í útfærslu rekstrarsvæða og umdæmisráða fyrir landið allt, m.a. að vinna út frá
núverandi svæóum Vatnajökulsþjóðgarðs og bæta við nýjum þar sem við á. I öllu falli þyrfti að skýra
hvernig þessi mörk verða og hver áhrif þeirra verða á þjóðgarða. Eins þarf að skýra hvernig fara á að
því að velja fulltrúa í stjórn, t.a.m. hvort þeir koma úr umdæmisráðinu og hvernig verður samband
umdæmisráðs og stjórnar. Þá telur stjórn Vatnajökulsþjóðgarðs farsælast að yfir stofnun sem fari
með svo víðtækt vald um land allt og um ræðir verði sjálfstæð stjórn, sem samsett gæti verið með
áþekkum hætti og gert er í Vatnajökulsþjóðgarði.
Að fenginni reynslu af rekstri Vatnajökulsþjóðgarðs og þeim áskorunum sem upp hafa komið á þeim
vettvangi telur stjórn nauðsynlegt að tilkoma hinnar nýju stofnunar (a) undirstriki raunverulega
valddreifingu út til starfssvæða þjóðgarða/verndarsvæða og (b) auki skilvirkni ogskýri valdmörk eininga
í stjórnkerfinu í heild. Umfram allt er mikilvægt að það sé alveg skýrt hvert hlutverk ólíkra aðila er í
stjórnkerfinu og hver ber að lokum ábyrgð á úrlausn mála t.d. ef þessir ólíku aðilar ná ekki saman þannig
að mál dagi ekki uppi í hringsóli milli eininga í kerfinu.
4. Skipting fjármuna
Ekki verður auðveldlega séð af frumvarpinu hver hugmyndin er um dreifingu fjármagns innan
stofnunarinnar.
Umtalsverð fjárframlög fara í málflokkinn Vatnalsþjóðgarð, Þingvallaþjóðgarð, Snæfellsþjóðgarð og
friðlýst svæði sem Umhverfisstofnun fær fjármagn til að sinna. Hverjar verða grunnforsendur fyrir
skiptinu þess fjármagns ? Einnig eru sértekjur sem eru mikilvægar einkum á vissum svæðum svo sem
í Þingvallaþjóðgarði og á suöursvæði Vatnajökulsþjóðgarðs. Hvernig verður farið með þetta
fjármagn? Mikilvægt er að frá upphafi verði grunnviömið um skiptingu fjármagns skýr. Hér gæti
jafnvel verið nauðsynlegt að setja fram, kannski í reglugerð hlutfalla skiptingu fjármagns í málaflokka
eða inn á svæði.
Raunveruleg völd stjórna og svæða eru í gegnum fjármagn og ef umdæmisráð/svæðisráð eða stjórnir
hafa ekki aðkomu að skiptingu fjármagns eru þær í raun valda- og áhrifalitlar. Gagnslítið er að vinna
stefnur og áætlanir ef ekki fylgir neinn möguleiki á að að tryggja fjármagn til að framkvæma
viðkomandi áætlun/stefnu. Mjög víðfermt og flókið svæði mun heyra undir hina nýju
Þjóðgarðastofnun. Óraunhæft er að ætlast til að innan stofnunar verði miðlægt nákvæm þekking á
staðháttum alls svæðisins og mikilvægt er því að þekking heimafólks verði nýtt til að forgangsraða og
ákveða hvert takmörkuðum fjármunum verður varið.
VATNAJÖKULSÞJÓÐGARO
VATNAJÖKU L SÞJÓÐGARÐUR
5. Staðsetning og útfærsla starfseminnar
Ofangreindar athugasemdir um faglegan og fjárhagslegan styrk stofnunarinnar og skýrt hlutverk
eininga eiga að sjálfsögðu við hvar sem stofnunin verður staðsett og hvernig útfærð. Stjórn telur að
ganga eigi út frá því að starfsfólk nýrrar stofnunar verði hýst á starfsstöðvum stofnunarinnar vítt og
breitt um landiö þótt það sinni miðlægri þjónustu. Starfsstöðvar eru innan
þjóðgarða/náttúruverndarsvæða eða á nærliggjandi svæöum. Slík tilhögun, með dreifðri starfsemi,
fellur vel að þeim markmiðum þjóðgarða sem snúa að eflingu nærliggjandi byggða og stuðlar að
teymisvinnu ólíkra hópa starfsmanna og styrkir bein tengsl faglegrar starfsemi við viðfangesefnin.
Uppbygging faglegrar starfsemi á starfsstöðvum, starfsemi sem byggir á fræða- og fagsviðum náttúru
og menningarminjaverndar eða stjórnsýslu verndarsvæða er ekki síður fallin til að styrkja byggðir
heldur en seta einstaklinga í stjórnum og ráðgjafaráðum náttúruverndarsvæða. Þar að auki má leiða
líkum að því að það auðgi þjóðgarðana og verndarsvæðin og þeirra starf til lengri tíma litið að sern
flestir starfsmenn starfi í nánum tengslum við viðfangsefnið, náttúruna, menningarminjarnar,
gestina sem á að þjóna og samfélagið í kring. I þessu samhengi skal bent á að stjórn
Vatnajökulsþjóðgarðs hefur þegar markað sér skýrt þá stefnu að staðsetning allra starfa
Vatnajökulsþjóðgarðs skuli vera úti á starfsstöðvum þjóðgarðsins þegar verkefni eru ekki bundin
einstökum starfssvæðum (s.s. þjóðgarðsverðir eða landverðir einstakra starfssvæða).
Slíkt fyrirkomulag útheimtir þó oft önnur vinnubrögð og útfærslu en rekstur miðlægrar ríkisstofnunar.
Dæmi um slíka starfsemi er að finna víða á einkamarkaði og hjá opinberum stofnunum. Staösetning
„aðalstarfsstöðvar" þarf þannig ekki að verða veigamikið hagsmunamál við slíka útfærslu. I þessu
samhengi mætti t.d. lögbinda að „starfsemi hinnar nýju stofnunar verði í starfsstöðvum þjóðgarða og
verndarsvæða og/eða á nærliggjandi svæðum".
6. Almennt
Stjórnin vill koma á framfæri framangreindum ábendingum sem snúa fyrst og fremst að því að nýta
tækifærið sem best til úrbóta í fagmennsku á sérsviöi stofnunarinnar og almennri stjórnsýslu. Samhliða
verði hlutverk skýrt og vald og sérhæfð fagleg uppbygging dreifð á einingar sem staðsettar eru í þeim
samfélögum tengjast náttúruverndarsvæðum.
Fyrir hönd stjórnar Vatnajökulsþjóðgarðs,
V
M Q W Ö K U L S Þ J Ó Ð G Á M ^ ij
Guðrún Á. Jónsdóttir
formaður stjórnar Vatnajökulsþjóðgarðs