BSRB
Nefndasvið Alþingis
Fjárlaganefnd
Austurstræti 8 - 10
150 Reykjavík
Reykjavík, 14. maí 2019
Efni: Umsögn BSRB um tillögu til þingsályktunar um
fjármálaáætlun fyrir árin 2020 - 2024, 750. mál.
BSRB hefur fengið til umsagnar tillögu til þingsályktunar um fjármálaáætlun fyrir árin 2020 -
2024 sem byggir á fyrirliggjandi fjármálastefnu ríkisstjórnarinnar sem samþykkt var á Alþingi
í mars árið 2018.
Almennt um fjármálaáætlun fyrir árin 2020 - 2024
Fjármálastefnan frá mars 2018 felur í sér markmið ríkisstjórnarinnar og byggir fjármálaáætlunin
þ.a.l. að nokkru leyti á rúmlega árs gömlum forsendum. Í ljósi þess er gripið til ýmissa
ráðstafana til þess að bæta afkomu ríkissjóðs og halda áætluninni innan þess ramma sem settur
var með fjármálastefnunni, t.a.m. með almennri aðhaldskröfu á opinberar stofnanir. Verði
áætluninni fylgt getur það haft neikvæð áhrif á starfsmenn ríkisins. Einnig má búast við
neikvæðum áhrifum á heilbrigðiskerfið og ýmis önnur mikilvæg verkefni..
Einungis er gert ráð fyrir 0,5% kaupmáttaraukningu á árunum 2020 - 2022 en 1,5% aukningu
árin 2023 - 2024. Þetta samsvarar 4,3% nafnlaunahækkun árið 2019 og 3,8% árið 2020 en til
samanburðar er gert ráð fyrir því í áætluninni að launavísitala hækki um 6,4% árið 2019 og
4,7% árið 2020. Forsendur fjármálaáætlunarinnar gera því ráð fyrir umtalsvert meiri
launahækkunum á almennum vinnumarkaði en á hinum opinbera vegna þeirrar aðhaldskröfu
sem sett verður á stofnanir ríkisins. Þessu telur BSRB að þurfi að breyta enda er enga umfjöllun
að finna um það hvernig þessi tölulega forsenda kom til eða hvernig hún verði útfærð.
Rammi fjármálaáætlunar byggir meðal annars á áætlun Hagstofu Íslands um tekjur og útgjöld
sveitarfélaga, sem hefur síðan verið leiðrétt upp að vissu marki. Í nýlegri bráðabirgðaniðurstöðu
Hagstofunnar um afkomu sveitarfélaga fyrir árið 2018 er brugðið upp töluvert dekkri mynd en
fyrirliggjandi fjármálaáætlun leggur upp með. Raunar er heildartap sveitarfélaganna rúmlega
tvöfalt meira en gengið var út frá. Í umsögn Fjármálaráðs segir meðal annars að það „virðist
nokkuð bratt að gera ráð fyrir jákvæðum afgangi upp á 0,2% út áætíunartímabilið^.1 Það er því
1 Axel Hall, Ásgeir Brynjar Torfason, Gunnar Haraldsson og Þórhildur Hansdóttir Jetzek. (2019). Álitsgerð
fjármálaráðs um tillögu tilþingsályktunar um fjármálaáœtlun fyrir árin 2020-2024. Fjármálaráð. Sótt af
https://www.althingi.is/altext/erindi/149/149-4987.pdf
GRETTISGÖTU 83 ID5 REYKJAVÍK SÍMI: 525 8300 BSRBiBSRB.IS BSRB.IS
https://www.althingi.is/altext/erindi/149/149-4987.pdf
BSRB
gagnrýnisvert að gert sé ráð fyrir að framlög ríkisins til Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga verði óbreytt
í krónum talið fyrstu tvö ár áætlunarinnar, en hækki þar á eftir í samræmi við spá. Sú fyrirætlan
er ekki til þess fallin að stuðla að jákvæðri heildarafkomu sveitarfélaganna að mati BSRB.
Í fjármálaætluninni er gengið út frá því að sveitarfélög sýni meiri festu og rekstur
sveitarfélaganna snúist til betri vegar á næstu árum. Útsvarstekjur þeirra aukist og fylgi föstu
hlutfalli af landsframleiðslu. Vissulega hækka útsvarstekjur samhliða launum en á móti kemur
að launakostnaður er 47% af heildarútgjöldum sveitarfélaga. Tekjuaukningunni yrði því að
mestu leyti mætt á kostnaðarhlið rekstrarreikningsins. Með hliðsjón af frystingu á framlagi
ríkisins í Jöfnunarsjóð má því vera ljóst að fjármálaáætlunin mun setja sveitarfélögin í erfiða
stöðu í kjarasamningsviðræðum sem nú eru í gangi. Á sama tíma þurfa stjórnvöld að veita auknu
fé til forvarna og þannig bregðast við aukinni tíðni veikinda vegna sjúklegrar streitu og
kulnunar. Það hefur alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir einstaklinga og gríðarlegan kostnað
fyrir samfélagið allt.
Á meðfylgjandi mynd má sjá launaþróun félagsmanna BSRB sem starfa annars vegar hjá ríkinu
og hins vegar hjá sveitarfélögum. Þegar litið er til stöðu starfsmanna sveitarfélaga sést að laun
þeirra hafa að jafnaði hækkað um rúm 14% frá 2006. Á sama tíma hefur almenna launavísitalan
hækkað um rúm 23%. Verði fjármáláætlunin samþykkt óbreytt verður þessi mismunur festur í
sessi.
Mynd 1. Þróun reglulegra launa félagsmanna BSRB frá 2006 til 2018
240 ----------------------------------------------------------------------------------------
220
o
200
II
o
8 180
>
' O
160
:o
140
>
120
100
LVT
Ríki
Sveit
2006 2007 2008 2009 2010 20112012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
H eim ild: H agstofa Íslands (á .á.), sérkeyrsla úr launarannsókn H agstofunnar [paraður
sam anburður] og eig in ú treikn ingar.
GRETTISGÖTU 89 105 REYKJAVÍK SÍME 525 8300 BSRBiBSRB.IS BSRB.IS
BSRB
Fæðingarorlof og barnabætur
BSRB fagnar því að til standi að lengja fæðingarorlof í 12 mánuði í áföngum. Tillaga
stjórnvalda miðar að því að árið 2021 verði samanlagður réttur foreldra 12 mánuðir, fimm
mánuðir á hvort foreldri og tveir sem foreldrar geta deilt sín á milli. Tekið er fram að markmiðið
sé að tryggja báðum foreldrum jafna möguleika á að annast barn sitt í fæðingarorlofi þar til
barninu býðst dagvistun á leikskóla. BSRB leggur áherslu á að réttur til fæðingarorlofs skiptist
jafnt á milli foreldra, og leggur því til að hvort foreldri eigi sjálfstæðan rétt til 6 mánaða orlofs.
Rannsóknir frá Norðurlöndum sýna að mun líklegra er að feður nýti orlof ef þeir eiga
sjálfstæðan rétt.2 Um mikilvægt jafnréttismál er að ræða og einnig er það mikilvægur þáttur í
því að tryggja rétt barna til samvista við báða foreldra. Í stefnu BSRB er einnig fjallað um að
hækka þurfi hámarksgreiðslur frá fæðingarorlofssjóði og að greiðslur sem samsvari
lágmarkslaunum verði óskertar, en þessi sjónarmið virðast ekki liggja að baki fjármálaáætlun.
Í tillögunni er einnig miðað við að almennt bjóðist börnum dvöl á leikskóla við 12 mánaða
aldur. Afar misjafnt er milli sveitarfélaga hvernig dagvistunarmálum er háttað og BSRB hefur
ítrekað bent á að lögfesta þurfi rétt barna til öruggrar dagvistunar strax að loknu fæðingarorlofi.
Á öllum Norðurlöndum hafa börn slíkan rétt samkvæmt lögum.3
Það er stefna BSRB að almennt verði dregið úr skerðingum í bótakerfinu. BSRB hefur því lagt
áherslu á það undanfarin ár, t.a.m. í umsögn vegna frumvarps til fjárlaga þessa árs, að horfið
verði frá slíkum skerðingum. Mikið hefur dregið úr útgjöldum til barnabóta á undanförnum
árum og því svigrúm til að hækka grunnfjárhæðir án þess að hækka skerðingarprósentur á móti.
Fjármálaáætlunin gerir hins vegar ekki ráð fyrir umbótum á barnabótakerfinu né kemur þar
fram sú áætlun stjórnvalda að hækka skerðingarmörk í 325.000 kr. árið 2020 eins og
Lífskjarasamningarnir fela í sér. BSRB hvetur því til þess að þessi þáttur verði endurskoðaður
og að tryggt verði að dregið sé úr skerðingum barnabóta vegna tekna.
Málefni heilbrigðiskerfisins og starfsmanna í almannaþjónustu
BSRB fagnar því að til standi að koma til móts við aukna greiðsluþátttöku sjúklinga með auknu
fjárframlagi úr hendi ríkisins. Bandalagið vill þó að gengið sé lengra og að komið sé sérstaklega
til móts við þá sem eru tekjulágir. Veikindi valda tekjumissi ofan á aðra erfiðleika og því ætti
að halda sérstaklega utan um þá sem veikir eru og tryggja að þeir geti fengið þau lyf sem þeir
þurfa nauðsynlega án mikils kostnaðar fyrir viðkomandi.
Stjórnvöld eiga að byggja upp opinbera þjónustu á Landspítalanum, heilbrigðisstofnunum á
landsbyggðinni og heilsugæslunni. Halda verður áfram markvissu átaki til að vinna niður
2 Nordic Health and Social Statistics, http://nowbase.org/database.
3 Skýrsla BSRB um dagvistunarúrræði (2017) https://www.bsrb.is/static/files/Utgefid efni/skyrsla-bsrb-um-
dagvistunarurraedi-mai-2017 .pdf
GRETTISGÖTU 99 105 REYKJAVÍK SÍMI: 525 8300 I BSRBiBSRB.IS BSRB.IS
http://nowbase.org/database
https://www.bsrb.is/static/files/Utgefid_efni/skyrsla-bsrb-um-dagvistunarurraedi-mai-2017.pdf
https://www.bsrb.is/static/files/Utgefid_efni/skyrsla-bsrb-um-dagvistunarurraedi-mai-2017.pdf
BSRB
biðlista eftir aðgerðum. Í ljósi þess að afkomumarkmiðum fjármálastefnunnar er ekki náð er
brýnt að slík forgangsmál verði ekki niðurskurðarhnífnum að bráð. Byggja þarf upp þekkingu
í opinbera heilbrigðiskerfinu svo hægt sé að miðla henni til nýrra kynslóða heilbrigðis-
starfsfólks með markvissum hætti. Það á einnig við um nauðsynlegar úrbætur á starfsumhverfi
starfsfólks í heilbrigðiskerfinu. Draga þarf úr álagi á starfsfólkið, hækka laun og minnka
neikvæð áhrif vaktavinnu með því að stytta vinnuvikuna. Gera þarf stofnanir sem eru hluti af
heilbrigðiskerfinu að aðlaðandi vinnustöðum fyrir vel menntað og öflugt starfsfólk til að tryggja
nauðsynlega endurnýjun.
Vinnumarkaður og atvinnuleysi
Mikil umræða hefur verið síðustu misseri um aðbúnað og öryggi á vinnustöðum, bæði um
kynferðislega- og kynbundna áreitni og um kulnun og sjúklega streitu, og æskilegt er að
brugðist verði við með afgerandi hætti. Að þeirri vinnu þurfa ýmsir að koma, en að mati BSRB
eru stjórnvöld lykilaðili þar.
BSRB telur að enn hafi stjórnvöld ekki gripið til nægilega markvissra aðgerða til að bregðast
við í kjölfar #metoo byltingarinnar. Hvað varðar streitu og kulnun hafa fjölmargar fréttir verið
sagðar af aukinni ásókn í sjúkrasjóði stéttarfélaga og hafa sumir hverjir þurft að skerða
sjúkradagpeninga og aðra styrki vegna þessa.4 Enn fremur sýna nýjustu rannsóknir fram á að
mörg ár geti tekið að ná bata fyrir þau sem lenda í kulnun.5
BSRB fagnar því áherslu á auknar forvarnir og heilsueflingu á vinnustöðum sem birtast í
fjármálaáætlun en telur að ganga þurfi mun lengra. Athygli vekur einnig að ekki er samræmi í
markmiðum hvað varðar fjölda fyrirtækja sem eiga að hafa gert skriflega áætlun um öryggi og
heilbrigði á vinnustað í fjármálaáætlun annars vegar og þingsályktunartillögu um áætlun fyrir
árin 2019-2022 gegn ofbeldi og afleiðingum þess.6 Í aðgerðaráætluninni (A.9) er miðað við að
60% vinnustaða hafa gert skriflega áætlun í lok árs 2020 en í fjármálaáætlun er gert ráð fyrir
46% árið 2020 og 55% árið 2024.
BSRB skilaði umsögn um ofbeldisáætlunina 11. janúar sl. og gagnrýndi þar meðal annars að
stjórnvöld hefðu ekki lagt nægilega mikið fé eða áherslu á kynferðislega og kynbundna áreitni
og ofbeldi á vinnustöðum.7 Í þessu samhengi má t.d. vísa til aðgerða Svía í kjölfar #metoo til
samanburðar, en Svíar hafa ráðstafað 120 milljónum sænskra króna (andvirði yfir 1,6 milljarðs
4 Breytingar á úthlutunarreglum Sjúkrasjóðs BHM (7. desember 2018) https://www.bhm.is/frettir/breytingar-a-
uthlutunarreglum-sjukrasj ods-bhm
5 Forvarnir það eina sem dugir gegn kulnun (15. febrúar 2019) https ://www.bsrb. is/is/frettir/frettasafn/forvarnir-
thad-eina-sem-dugir-gegn-kulnun
6 Tillaga til þingsályktunar um áætlun fyrir árin 2019-2022 um aðgerðir gegn ofbeldi og afleiðingum þess, 149.
löggjafarþing, þingskjal 550, 409. mál.
7 Umsögn BSRB um tillögu til þingsályktunar um áætlun fyrir árin 2019-2022 um aðgerðir gegn ofbeldi og
afleiðingum þess, https://www.althingi.is/altext/erindi/149/149-2513.pdf
GRETTISGÖTU 99 105 REYKJAVÍK SÍMI: 525 8300 I BSRBiBSRB.IS BSRB.IS
https://www.bhm.is/frettir/breytingar-a-uthlutunarreglum-sjukrasjods-bhm
https://www.bhm.is/frettir/breytingar-a-uthlutunarreglum-sjukrasjods-bhm
https://www.bsrb.is/is/frettir/frettasafn/forvarnir-thad-eina-sem-dugir-gegn-kulnun
https://www.bsrb.is/is/frettir/frettasafn/forvarnir-thad-eina-sem-dugir-gegn-kulnun
https://www.althingi.is/altext/erindi/149/149-2513.pdf
BSRB
íslenskra króna), m.a. í menntakerfið, til stéttarfélaga, stofnana vinnumarkaðarins og
réttarkerfisins, til að bregðast við.8 Þá hefur danska ríkisstjórnin nýlega farið í metnaðarfulla
stefnumótun til að bregðast við auknum sjúkdómum, streitu og kulnun, m.a. með þátttöku aðila
vinnumarkaðarins og sérfræðinga. Í kjölfarið hefur verið gerður samningur þar sem lagðar eru
til ýmsar lagabreytingar, áhersla aukin á forvarnir, aukið fjárframlag (allt að 460 milljónir DKR
- andvirði 8,5 milljarða íslenskra króna) til Vinnu-eftirlitsins (Arbejdstilsynet) og fleira til.9
Jafnréttismál
Í stefnumótun hvað varðar jafnréttismál er fjallað um það markmið stjórnvalda að launajafnrétti
verði náð og kynbundnum launamun verði útrýmt. BSRB fagnar þessari skýru stefnumótun, en
bendir þó á að ekki er fjallað mikið um kynskiptan vinnumarkað og þann launamun sem stafar
af því í fjármálaáætlun. Launarannsóknir hafa ítrekað sýnt fram á að stærstur hluti launamunar
kynjanna er vegna kynskipts vinnumarkaðar.10
Eina markvissa aðgerðin sem stjórnvöld leggja fram er innleiðing jafnlaunavottunar og sjónum
virðist einkum beint að leiðréttum launamun kynjanna. Mikilvægt er að vel takist til við
innleiðingu jafnlaunastaðals, en þó verður ekki horft fram hjá því að jafnlaunavottun gildir
eingöngu innan hvers fyrirtækis eða stofnunar fyrir sig. Vinnumarkaður á Íslandi er afar
kynskiptur og mun jafnlaunavottun ekki leiðrétta það kerfisbundna vanmat sem er á launum
margra kvennastétta, sem margar hverjar starfa á opinbera vinnumarkaðnum. BSRB hvetur
stjórnvöld því til að taka loks á þeim launamun sem stafar af kynskiptum vinnumarkaði og lýsir
sig reiðubúið til að taka þátt í þeirri vinnu. Þá þarf einnig að horfa til óleiðrétts launamunar
kynjanna, en lægri atvinnutekjur kvenna skila sér m.a. í lægri lífeyrisgreiðslum.
BSRB fagnar útgáfu fyrstu grunnskýrslu kynjaðar fjárlagagerðar og fimm ára áætlun um
kynjaða fjárlagagerð. Þó tekur bandalagið undir áhyggjur félagsins Femínísk fjármál um að
grunnskýrslunni sé ekki fylgt nægilega vel eftir í stefnumótun og að ekki sé leitast við að
leiðrétta kynjamun sem þar er lýst í fimm ára fjármálaáætlun. BSRB hvetur stjórnvöld til að
ganga lengra í að innleiða kynjaða fjárlagagerð með markvissum hætti, líkt og gert er ráð fyrir
í 18. gr. laga um opinber fjármál nr. 123/2015. BSRB styður jafnframt að skattaafsláttur í formi
samnýtingar skattþrepa verði afnuminn og hvetur stjórnvöld til að hafa jafnréttissjónarmið
ávallt í huga þegar skattkerfið er til umfjöllunar.
8 „120 miljonir till #metoo satningar - sa ska pengarna anvandas“ Fréttatilkynning, aðgengileg á vef sænsku
ríkisstjórnarinnar https://www.regeringen.se/pressmeddelanden/2018/07/120-miljoner-till-metoo-satsningar—sa-
ska-pengarna-anvandas/ og „Regeringens samlada átgarder mot sexuellt vald och trakasserier“ aðgengilegt á
sama vef https://www. re geringen. se/artiklar/2017/12/regeringens-samlade-atgarder-mot-sexuellt-vald-och-
trakasserier/
9 Aftale om en ny og forbedret arbejdsmiljoinsdsats og ordnede forhold pá arbejdsmarkdet,
https://www.regeringen.dk/media/6629/aftale-arbejdsmiljoe.pdf.
10 Velferðarráðuneytið (2015) Launamunur karla og kvenna, https ://www. althingi.is/altext/pdf/149/s/1181 .pdf,
bls. 53 og Hagstofan (2018) Rannsókn á launamun kynjanna 2008-2016, 8.
GRETTISGÖTU 89 105 REYKJAVÍK SÍMI: 525 8300 I BSRBiBSRB.IS BSRB.IS
https://www.regeringen.se/pressmeddelanden/2018/07/120-miljoner-till-metoo-satsningar---sa-ska-pengarna-anvandas/
https://www.regeringen.se/pressmeddelanden/2018/07/120-miljoner-till-metoo-satsningar---sa-ska-pengarna-anvandas/
https://www.regeringen.se/artiklar/2017/12/regeringens-samlade-atgarder-mot-sexuellt-vald-och-trakasserier/
https://www.regeringen.se/artiklar/2017/12/regeringens-samlade-atgarder-mot-sexuellt-vald-och-trakasserier/
https://www.regeringen.dk/media/6629/aftale-arbejdsmiljoe.pdf
https://www.althingi.is/altext/pdf/149/s/1181.pdf
BSRB
Húsnæðismál
Húsnæðisstuðningur dregst saman úr 31,2 ma. kr. í 10,7 ma. kr. árið 2020 til 2024, sem er til
viðbótar við lækkun vaxtabóta undanfarin ár. Sú þróun kemur á óvart með tilliti til þeirra miklu
fyrirheita sem stjórnvöld boðuðu í tengslum við gerð Lífskjarasamninga og í kjölfarið af skýrslu
átakshóps forsætisráðherra í húsnæðismálum. Þar voru margar og ítarlegar tillögur sem varða
leigufélög sem leigja út án hagnaðarsjónarmiða, húsnæðisbætur, stuðning við fyrstu kaupendur
o.fl. sem ekki virðist hafa verið litið til við gerð fjármálaáætlarinnar. BSRB hvetur stjórnvöld
til þess að útfæra þær tillögur sem allra fyrst, að þensluáhrif þeirra verði metin og þeim komið
til framkvæmda.
BSRB leggur jafnframt áherslu á mikilvægi þess að húsnæðis- og vaxtabætur, og barnabætur
sömuleiðis, eigi að vera almennur stuðningur við fjölskyldur líkt og á öðrum Norðurlöndum en
ekki bara fyrir þá tekjulægstu líkt og raunin hefur verið hér á landi síðustu ár.
Fyrir hönd BSRB
Magnús Már Guðmundsson, frkvstj.
GRETTISGÖTU 89 105 REYKJAVÍK SÍMI: 525 8300 BSRBiBSRB.IS BSRB.IS